بێریڤان کەمال

 

ناوەندی هەواڵ- پەیماننامەی لۆزان لە ٢٤ تەمموزی ساڵی ١٩٢٣ لە شاری لۆزان لە سویسرا بە واژۆی ٨ دەوڵەت واژۆکرا لە نێوان دەوڵەتانی بەریتانیا، فەرەنسا، ژاپۆن، یۆنان، ڕۆمانیا، سربیا، كرواتیا، سلوانیا و توركیا، دوای بەستنی کۆنگرەیەک، کە مەبەست لە کۆنگرەکە باسکردنی کێشەکانی نێوان تورکیا و یۆنان و بەستنی ڕێکەوتنێکی نوێی ئاشتی بوو لەگەڵ تورکیا بە سەرۆکایەتی کەمال ئەتاتورک کە دووبارە داڕشتنەوەی قەوارەی سیاسی و جوگرافیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستبوو، بۆ ئەوەی پەیمانی لۆزان شوێنی پەیماننامەی سیڤەر بگرێتەوە کە مافی چارەی خۆنووسینی کوردی تیادا باسکرابوو.

 

پەیماننامەی لۆزان بە یەکێک لە پەیماننامە مێژووییەکان دادەنرێت چونکە پەیوەندیداربوو بە بەرژەوندی چەندین دەوڵەت و هێزی جیهانییەوە، بە پێی پەیماننامەکە کورستان دابەشبوو بۆ چوار پارچە لە نێوان تورکیا، ئێران، سوریا و عێراق، ئەمەش زەبرێکی کاریگەری لە پرسی کورد و کێشە ڕەواکەی دا کە لە دواتردا بەرەنجامەکانی دەرکەوت.

 

پەیماننامەی لۆزان چەندین هۆكاری گرنگی لەپشتەوە بوو، چونکە پێداچوونەوە بوو بە ماددە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەری ١٠ی ئابی ساڵی ١٩٢٠ لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانیی یەكەم، پێداچوونەوە بوو بە سنوری دەوڵەتی عوسمانی، ئەو دەوڵەتەی كە لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لە جەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو واتایەی وەرگرت، لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە و ماف و داخوازییەکانی کورد لەوە بەدوا بەرەولەناوچوون ڕۆشت.

 

دیاریکردنی سنوری تورکیا برگەی گرنگی پەیماننامەکە بوو

گرنگترین بڕگەکانی ناو پەیماننامەکە دیاریکردنی سنورەکانی تورکیا بوو، لەگەڵ مافی کەمینەکان لە تورکیا کە ویلایەتی موسڵ دەوڵەتی توركیای نوێ ‌دابڕێنرا و خرایە سەر سنوری جوگرافیای عێراق، مادەكانی ٣٧ بۆ ٤٥ تایبەت بوون بەمافی كەمینەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا.

 

گرنگترینی ئەو مادانەی تایبەت بوون بە كورد، 'مادەی ٣٧، حكومەتی توركیا مافی دەركردنی هەر بڕیارێكی هەیە كە نەگونجا لەگەڵ بڕیار و بەرژەوەندییەكانیدا، 'مادەی ٣٨، حكومەتی توركیا بەڵێن بە دانیشتوانی توركیا دەدات كە بەرگری لە ماف و سامان و سەربەستیان بكات ئەوەش بەبێ‌ جیاوازی زمان و رەگەز و ئاین، 'مادەی ٣٩ حكومەتی توركیا هیچ كۆستێك ناخاتە بەردەم كەس كە لەژێر چاودێری توركیادان و هەروەها ئازادن بە زمانی خۆیان رۆژنامەگەری و بازرگانی و خوداپەرستی و هەموو چالاكی سیاسی خۆیان بكەن.

 

سەرەڕای ماددەکانی پەیماننامەکە و پاراستنی مافی نەتەوەکان لە تورکیادا، بەڵام کورد و ئەرمەن و هەموو پێکهاتەکانی دیکە لە تورکیادا، جگە لە تورک، لە سەرەتاییترین ماف کە قسە کردنە بە زمانی دایک، بێبەش بوون، لە بەرامبەردا بە درێژای چەندین ساڵ ڕاپەڕین و شۆڕشی کوردان بەردەوام بوو، لە دژی داگیرکەران بۆ داواکردنی مافەکانیان، بەڵام بە توندترین شێوە لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە وەڵامیان درایەوە و زیاتر لە ملیۆنێک کورد کوژران لە ڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیران، ئیحسان نووری پاشا، سەید ڕەزای دێرسیم و شۆڕش و ڕاپەڕینەکانی دیکە لە ساڵانی دواتردا.

 

تەنها ساڵێک ماوە بۆ کۆتایی هاتنی پەیماننامەی لۆزان، ئایا دوای ئەو پەیماننامەیە گەلی کورد و گەلانی دیکەی ناوچەکە چارەنووسیان بەرەوکوێ دەگات، لەکاتێکدا کێشەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و لە کوردستان بەتایبەتی لە قوڵبوونەوە دایە و مۆدێلی دەوڵەت-نەتەوە، کە بە پەیماننامەی لۆزان سەپێندرا بەسەر وڵاتانی ناوچەکەدا، لە ڕۆژئاوای کوردستان لە لەناوچووندایە و دەکرێت پرۆژەی نەتەوەی دیموکراتیک ببێتە مۆدێلێک بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتانی فرە پێکهاتەی ناوچەکە، بەتایبەت وڵاتانی عێراق، تورکیا، ئێران و سوریا، کە لە پەیماننامەی لۆزاندا مافی هەموو پێکهاتەکان بنپێ خران.

 

تورکیاش چەندین ساڵە ئامادەکاریی دەکات بۆ ئەوەی تا کۆتاییهاتنی پەیماننامەی لۆزان، هەوڵی گەڕاندنەوەی ئەو خاکە بدات کە لە میساقی میللی عوسمانیدا بە خاکی عوسمانییەکان دانراوە و هێرشەکانیشی بەتایبەت بۆ باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان چڕ کردووەتەوە.