ناوەندی هەواڵ 

 

ئەفغانستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە زۆرترین زیانی بەرکەوتووە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، بەدەست خولگە یەک لەدوای یەکەکانی وشکەساڵی توندەوە دەناڵێنێت، دواتر بارانبارینی بەخوڕی چاوەڕواننەکراو بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەمەش قەیرانە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی وڵاتێک توندتر دەکات کە زیاتر لە ٩٠%ی دانیشتووانەکەی بە هێڵی هەژاریدا دەژین.

 

ڕۆژی ١٣ی تەمووز، دەسەڵاتدارانی خۆجێیی سەر بە تاڵیبان لە پارێزگای بنجشیر گیانلەدەستدانی ژنێکی گەنجیان ڕاگەیاند لە ئەنجامی لافاوێکی خێرا کە ناوچەکەی گرتەوە، بەپێی ئاماری دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی کارەساتەکان، لافاوەکە بەتەواوی یان بەشێکی دەیان ماڵی وێران کردووە و ڕووبەرێکی بەرفراوانی زەوی کشتوکاڵی وێران کردووە.

 

جگە لە پارێزگای بەنجشیر، پارێزگاکانی وەک کابول و کاپیساش تووشی لافاو بوون، بەڵام تا ئێستا بەرپرسانی تاڵیبان ئاماری وردیان لەبارەی ڕادەی زیانی گیان و ماڵی ئەو ناوچانە بڵاونەکردۆتەوە.

 

ئەفغانستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە زۆرترین کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوا لە ساڵانی ڕابردوودا بەرکەوتووە، سووڕی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی توند و دواتر بارانبارینی بەخوڕی پێشبینینەکراو، ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵاتەکەی گرژ کردووە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی هەژارییەکی زۆری زۆرینەی دانیشتووان و ژێرخانی لاواز و وێران و بێکاریگەر کە پێویستە بۆ وەڵامدانەوەی کارەساتە سروشتییەکان.

 

لە زۆرێک لە ناوچەکانی ئەفغانستان، نەبوونی تۆڕەکانی ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە، لاوازی سیستەمی بەڕێوەبردنی قەیرانەکان، نەبوونی هۆشیاری گشتی لە مەترسییە سروشتییەکان دەبێتە هۆی کارەساتەکانی وەک لافاو، کە زیانێکی زۆر بەسەر خێزانە هەژارەکاندا دەگەیەنێت و هەژاری و ئاوارەبوون و کۆچی ناوخۆیی زیاتر دەکات.

 

گۆڕانی کەشوهەوا... هەڕەشەیەک بۆ سەر هەژاران

ئەفغانستان لە ١٠ وڵاتی جیهاندایە کە زۆرترین کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوایان لەسەرە، گەرمبوونی جیهان کاریگەری نەرێنی لەسەر شێوازی بارانبارین هەبووە، ساڵانێک وشکەساڵی بێ وێنە جێگەی بارانبارینی لەناکاوی بەخوڕ گرتووەتەوە، ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بژێوی زۆرینەی دانیشتووان هەبووە، کشتوکاڵی نەریتی کە بڕبڕەی پشتی ئابووری گوندنشینی ئەفغانستانە، ڕاستەوخۆ قوربانی ئەم قەیرانەیە، زەوی لەدەست دەچێت، تۆو و تەنانەت ئاژەڵیش لە لافاودا لەناو دەچێت و مرۆڤەکان نان و ئاو و گیانیان لەدەست دەدەن.

 

بانکی نێودەوڵەتی مەزەندە دەکات کە گۆڕانی کەشوهەوا دەتوانێت داهاتی لە ٤٠%ی ماڵە ئەفغانییەکان تا ساڵی ٢٠٥٠ بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەکان کە شوێنی حەوانەوەیان نییە.

 

هەژاری پێکهاتەیی و نایەکسانی ڕەگەزی

ئەم قەیرانە ژینگەییە پەیوەندییەکی نزیک بە هەژاری بەربڵاو و پێکهاتەیی لە ئەفغانستانەوە هەیە، لە وڵاتێکدا کە زیاتر لە ٩٠%ی دانیشتووانەکەی بە هێڵی هەژاریدا دەژین، بەپێی ئامارە فەرمییەکان، هەر لافاوێک دەتوانێت خێزانێک کە لەپێناو مانەوەدا خەبات دەکات، بەرەو لێواری لەناوچوونی تەواو پاڵ بنێت.

 

لەنێو ئەمانەشدا ژنان و منداڵان لە هەرە بێ تواناکان، ژنانی گوندنشین کە ژیانیان بەندە بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و ژینگە لە نەبوونی هیچ حکومەت و پشتیوانییەکی داراییدا، لەگەڵ هەر کارەساتێکی سروشتیدا بەشێک لە سەربەخۆیی و ئاسایشی کەمی خۆیان لەدەست دەدەن، ژنانی پێشەنگی ماڵەکان کە پێشتر قوربانی شەڕ، توندوتیژی، یان هەڵاواردن بوون، ئێستا خۆیان لە بەرامبەر لافاو یان وشکەساڵیدا بێ ڕێگەی دەربازبوون دەبیننەوە.

 

ژێرخانی وێران و بێباکی حکومەت

لە ئەفغانستان نەبوونی ژێرخانی شار و گوندەکان یەکێکە لەو هۆکارە سەرەکیانەی کە بەشدارە لە زیادبوونی کارەساتە سروشتییەکان، زۆرێک لە خانووەکان لەسەر بنی ڕووبارەکان یان بناری شاخەکان بەبێ هیچ ڕەچاوکردنی تەکنیکی و پاراستنێک دروست دەکرێن، سیستەمێکی نیشتمانی ئاگادارکردنەوەی پێشوەختەی لافاو نییە، نە ڕێکخراوی فریاگوزاری سەربەخۆ و تایبەتمەند، هیچ بەرنامەیەکی پەروەردەیی بۆ هۆشیارکردنەوەی گوندنشینان نییە.