نەغم کەراجە

 

غەززە- لە سەرەتای سەرهەڵدانی جەنگ لە ٧ی تشرینی یەکەمە ٢٠٢٣، ژنانی فەڵەستینی لە کەرتی غەززە بە یەکێک لە سەختترین و ئاڵۆزترین قۆناغەکانی مێژووی خۆیاندا تێدەپەڕن، ڕۆڵەکانیان تێکچووە و بەردەوامن لە پەککەوتن و پەیکەری کۆمەڵایەتیش هەڵوەشاوەتەوە، ژنانی فەڵەستینی لەناکاو خۆیان لە دۆزەخی جەنگێکدا بینیەوە کە هی ئەوان نەبوو.

 

بەرپرسیارێتی و ئەرکە کۆمەڵایەتییەکانیان بەرامبەر بە منداڵەکانیان پشتگوێ خراوە، و کێشراونەتە ناو پرۆسەیەکی جینۆسایدەوە، ئەوەی ئەمڕۆ لە غەززە دەگوزەرێت پەڵەیە لەسەر ویژدانی هەموو مرۆڤایەتی، جەنگێکی ئاشکرایە لەسەر ژنان، هەرگیز لە مێژوودا ژنان تووشی کارەساتێکی ئاوا قووڵ نەبوون.

 

لە ماوەی دوو ساڵی تەواوی جەنگدا کە تا تشرینی دووەمی ٢٠٢٥ درێژەی کێشا، دیمەنی مرۆیی و کۆمەڵایەتی و سیاسی ڕاستیەکی تاڵی بۆ ژنان ئاشکرا کرد، ئەوان نەک هەر لە ئاماژە کۆنەپەرستانەکانی جیاکاری ڕەگەزیدا قەتیس نەبوون، بەڵکو ڕووبەڕووی کۆچکردن بوونەتەوە کە ناسنامەی جەستەی و ڕۆحی و بوونیانی کردە ئامانج.

 

لە کاتێکدا کە نەبوونی تەنانەت سەرەتاییترین ئاسایش لە ژیانی ڕۆژانەدا وەک جۆرێک لە وەدەرنانی دەرکەوتووە، بەڵام دوورخستنەوەیان نوێنەرایەتی لە میکانیزمەکانی بڕیاردان و دانوستان و پرۆسەی سیاسی سەبارەت بە داهاتوویان و شارە وێرانبووەکانیان وەک شێوازێکی دیکەی وەدەرنانی سەریهەڵداوە.

 

بەڵگە کردنی بارودۆخی ژنان

وشەی "ڕەنج" بەس نییە بۆ پێناسەکردنی ئەوەی بەسەر ژنانی کەرتی غەززەدا هاتووە لە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵ لە بۆردوومانی بەردەوام و گەمارۆدان و ئاوارەبوونی دووبارە، ڕاستی ژنان بووەتە تێکەڵەیەک لە زەبر و زەنگی کەڵەکەبوو، لەدەستدانی ئازیزان، وەرینی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان، نائاسایشی خۆراک، کەمبوونەوەی پارێزگاری یاسایی، قبوڵکردنی دۆخی ئێستا لەلایەن دامەزراوەکانی مافی مرۆڤ، هەروەها سەرهەڵدانەوەی دیاردە کۆمەڵایەتییەکانی پێشتر بەرەنگاربوونەوەی، زیادبوونی بەرچاوی دەستدرێژی و دەستدرێژیکردنە سەر ژنان و منداڵانی کچ لە ژێر بارودۆخی جەنگدا.

 

ئەم ڕاپۆرتە دوو ساڵ لە داڕمانی دامەزراوەیی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و دەروونی بەڵگە دەکات، ڕووداوەکان و دەرئەنجامەکانیان لە ئاستی ڕۆژانە و بووندا دەخاتە ڕوو.

 

یەکەم شۆک و داڕمانی خزمەتگوزارییەکان

لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگدا، بەشێکی گەورەی کۆمەڵگەی مەدەنی گۆڕدرا بۆ ناوچەیەکی فریاگوزاری هەمیشەیی، هەزاران خێزان چەندین جار ئاوارە بوون، نەخۆشخانەکان پڕ بوون لە بریندارەکان و دامەزراوە تەندروستییەکان ئۆپەراسیۆنەکانیان وەستاند یان زیانێکی زۆریان بەرکەوت، هێرشەکان بۆ سەر ژێرخانی تەندروستی بێ جیاوازی نەبوون، ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەدان ڕووداوی نیشان دا کە دامەزراوە تەندروستییەکان و کارمەندانی چاودێری تەندروستییان کردووەتە ئامانج لە ماوەی دوای دەستپێکردنی جەنگەکە.

 

لەگەڵ سەدان مردن و برینداربوون لە نێوان کارمەندان و نەخۆشەکاندا کە لە ئەنجامی هێرشی دووبارە و سنووردارکردنی جوڵە و دەستڕاگەیشتن بە پێداویستییە پزیشکییەکان بووە، ئەم زیانانە کاریگەرییان لەسەر توانای ژنانی دووگیان و شیردەر هەبووە بۆ دەستڕاگەیشتن بە چاودێری پارێزراو، لەدایکبوون لە دەرەوەی دامەزراوە تەندروستییەکان و ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە چاودێری ناتەواو زیادیان کردووە.

 

زانیارییە گشتیەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ٥٥ هەزار و ٥٠٠ ژنی دووگیان و شیردەر گەیشتوونەتە ئاستێکی گرینگی بەدخۆراکی.

 

زیادبوونی توندوتیژی خێزانی لەگەڵ سەرهەڵدانی جەنگ

ناوەندەکانی پشتیوانی دەروونی کۆمەڵایەتی کەمبوونەتەوە یان داخراون و خزمەتگوزارییەکانی ڕێگریکردن و وەڵامدانەوەی توندوتیژی ڕەگەزی"GBV" کەمبوونەتەوە یان زۆر سنووردار بوون، ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوە تایبەتمەندەکان بەرزبوونەوەی بەرچاوی ڕێژەی توندوتیژی خێزانی و چەوساندنەوەی منداڵانی کچ و هەروەها سەختی دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکانی وەڵامدانەوە و پاراستنیان بەڵگە کردووە.

 

لە ناو ئەم ئاژاوەگێڕییەدا ژنان بوونەتە بەردی بناغەی بنەماڵەکانیان، ئەوانن کە ژیان لە چادرەکاندا ڕێکدەخەن و منداڵەکان دڵنەوایی دەدەن و کاروباری ماڵەوە سەرەڕای کەمی پێویستیەکان بەڕێوەدەبەن، لە هەمان کاتدا تووشی نەخۆشی فشاری دەروونی دوای کارەسات و هەستکردنێکی درێژخایەنی ترس و گۆشەگیری دەبن بەهۆی لەدەستدانی کوڕ، هاوژین، یان کەسە ئازیزەکانیان، بەبێ هیچ سیستەمێکی پشتیوانی کاریگەر بۆ گەڕاندنەوەی باشی ژیانیان.

 

ڕاپرسییە ناوخۆییەکان دەریانخستووە کە ٩ لە ١٠ ژن لە داڵدەگاکاندا تووشی نیشانە دەروونییە توندەکان دەبن، لەوانە کەمخەوی، کابوس و دڵەڕاوکێ، لە نەبوونی هیچ بەرنامەیەک کە بۆ چارەسەرکردنی پێداویستییەکانیان داڕێژراوە.

 

داڕمانی ئابووری کۆمەڵایەتی خراپتر دەبێت

لە ساڵی دووەمی جەنگەکەدا، بە نزیکەیی لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٤ تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٥، داڕمانی ئابووری کۆمەڵایەتی خراپتر بوو، چونکە جەنگەکە بەرەو ململانێیەکی درێژخایەن ڕۆیشت و داڕمانی ئابووری کۆمەڵایەتیی توندتر کرد، ڕێژەی برسێتی گەیشتە ئاستێکی تووند، ئەمەش بووە هۆی بەدخۆراکی لای منداڵان و ژنانی دووگیان، هەروەها زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی ئەو منداڵ و ژنانەی کە بەهۆی برسێتیەوە گیانیان لەدەستداوە، جگە لەوەش کێشە و گرفتی تەندروستی ڕاستی کاریگەری لەسەر زۆرینەی دانیشتووان هەبووە.

 

ڕێکخراوە مرۆییەکان و میکانیزمەکانی چاودێریکردنی ئاسایشی خۆراک مەزەندە دەکەن کە بەشێکی زۆری دانیشتووان بەدەست نائاسایشی خۆراکەوە دەناڵێنن لە "فریاگوزاری"ەوە تا "کارەساتبار" و ژنان و منداڵان زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەک، لە سەرەتای دەستپێکردنی جەنگەوە تا ئێستا ١٧٥ کەس بەهۆی برسێتی گیانیان لەدەستداوە کە ٩٣ کەسیان منداڵن، نەتەوە یەکگرتووەکان بە فەرمی ڕایگەیاند کە دۆخی غەززە گەیشتووەتە ئاستی برسێتی.

 

لە ڕووی ئابوورییەوە، نەبوونی داهات و داڕمانی بازاڕی کار، زۆرێک لە ژنانی ناچار کردووە بارگرانی توندی ئابووری بخەنە سەر شانیان، پەنا بۆ کاری کاتی، فرۆشتنی کەلوپەل و سامانە کەمەکان، یان چوونە ناو هاوسەرگیری منداڵان وەک ئامرازێک بۆ کەمکردنەوەی فشارە داراییەکانیان، ڕێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان زیادبوونی بەرچاوی هاوسەرگیری منداڵانیان لەناو کامپ و پەناگەدا بەڵگەدار کردووە، کە دەرئەنجامە دەروونی و تەندروستی و پەروەردەییەکانی نەرێنی بۆ منداڵانی کچ هەیە، "رێژەی پێش جەنگ لە هەندێک ناوچەی غەززە پێشتر بەرز بوو، بەڵام جەنگەکە ئەو فشارانەی توندتر کرد کە پاڵیان دەنا بەرەو ئەم بژاردەیە.

 

ژیانی ژنانی کرێکاریش بەشێوەیەکی بێوێنە خراپتر بووە، زیاتر لە ٧٠٪ی ژنان بەهۆی وێرانبوونی دامەزراوە بازرگانی و خزمەتگوزارییەکان و داڕمانی کەرتەکانی بەرهەمهێنان، کارەکانیان یان سەرچاوەی بچووکی داهاتیان لەدەستداوە، پڕۆژە بچووکەکانی ژنان کە پێش جەنگ هێڵی ژیانی زۆرێک لە خێزانەکان بوون، وەکو چنین و کاری دەستی و وۆرکشۆپی ماڵەوە وەستاون، لەگەڵ بەردەوامی گەمارۆدان و کەمی کەرەستەی خاو، ژنان ڕوویان لە جێگرەوەکانی سەرەتایی کردووە بۆ مانەوە، وەک نان لەسەر دار تا کۆکردنەوە و فرۆشتنی کانزای خراپ.

 

ژنان لە غەززە تووشی کۆمەڵکوژی یان زەبر و زەنگی دەروونی قووڵ بوون، کە دەتوانرێت وەک پەتایەک پێناسە بکرێت، خەمۆکی و نەخۆشی فشاری دوای کارەسات دەردەکەوێت، لەم نێوەندەدا خزمەتگوزارییەکانی تەندروستی دەروونی کەمن یان بوونیان نییە، منداڵانی کچ و ژنانی بەساڵاچوو بە هەمان شێوە ئاستی بەرزی دڵەڕاوکێ و کابوس و بێتوانایی لە پلاندانان بۆ داهاتوو ڕادەگەیەنن، نەبوونی پاڵپشتی دەروونی، نەبوونی تایبەتمەندی و زیادبوونی بەرپرسیارێتی ڕۆژانە، سووڕێکی خراپ و خراپەکاری فشاری درێژخایەنی دروستکردووە، ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ٧٥٪ی ژنان لە غەززە بە بەردەوامی تووشی خەمۆکی دەبن، ٦٢٪ تووشی کەمخەوی دەبن و ٦٥٪ تووشی کابوس و تێکچوونی دڵەڕاوکێ دەبن.

 

هێڵێکی کاتی لەدایکبوون لە نێوان دڕندەترین جەنگەکاندا

هێڵێکی کاتی لەدایکبوون لە نێوان دڕندەترین جەنگەکاندا وێنەیەکی کارەساتبار دەکێشێت، خزمەتگوزارییەکانی چاودێری تەندروستی بۆ ئەو ژنانەی دووگیانن کە بەدەست زەبر و زەنگی دەروونی قووڵەوە دەناڵێنن، بە کردەوە بوونیان نییە، هەروەک چۆن هاوسەرگیری منداڵان و دووگیانی لە ژێر بارودۆخی جەنگدا مەترسییەکان زیاد دەکات، کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی دەستدرێژیکردنە سەریان گەیشتووەتە ئاستێکی حاشا هەڵنەگر. دایکان و منداڵە تازە لەدایکبووەکان لە کاتی دووگیانی و منداڵبووندا ڕووبەڕووی مەترسییەکی بەرچاو زیاتر دەبنەوە و ڕێژەی لەدایکبوونی ناپارێزراو و کۆنترۆڵنەکراو بە خێرایی زیاد دەکات. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی و ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان هێرشەکانیان بۆ سەر دامەزراوە تەندروستییەکان و کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانیان لەسەر توانای پێشکەشکردنی چاودێری تەندروستی فریاگوزاری و ڕۆتینی بەڵگەدار کردووە.

 

هیبە کریزم، چالاکوانی تۆڕی کۆمەڵایەتی لە لێدوانێکدا سەبارەت بە قەیرانی فرەلایەنەی غەززە، وتی: ئەم قەیرانە نوێنەرایەتی توندوتیژی ئاڵۆزتر دەکات دژی ژنان، جۆرێکە لە توندوتیژی کە دەبێت لە ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان و ١٦ ڕۆژی چالاکی پەیوەندیداردا ڕووبەڕووی ببنەوە، دۆخی ژنان لە غەززە لە ڕادەبەدەر خراپە، بە تایبەت دوای جەنگێکی وێرانکەر کە نزیکەی دوو ساڵی خایاند لە نێوان ئاوارەبوون و گەمارۆدان و بۆردوومانی تونددا، بارودۆخی کۆمەڵایەتیان بەتایبەتی لە یەکەم ڕۆژی جەنگی ٧ی تشرینی ٢٠٢٣ەوە بەرەو خراپتر دەچێت و تا ئەمڕۆش بەردەوامە.

 

وتیشی: هەزاران کەیسمان بەڵگە کردووە کە تیایدا منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی لە تەمەنی ١٦ ساڵی یان کەمتردا هاوسەرگیریان کردووە، لێکەوتەی نەرێنیمان بۆ منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی دۆزیەوە، لەوانە تێکچوونی باری تەندروستییان بەهۆی لەباربردنی منداڵەوە، ئەمە جگە لەوەی زۆرێکیان ناچاربوون جیاببنەوە بەبێ ئەوەی مافەکانیان بەدەستبهێنن لە نێو بێڕێزیکردندا، هەروەها هاوسەرگیریکردنیان لە ژینگەیەکی نەگونجاودا و ژیانیان لە چادرەکاندا لە نەبوونی سەرەتاییترین پێداویستییەکان و تایبەتمەندییەکانیاندا.

 

لە تێکەڵبوونی توندوتیژی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا، پیاوسالاری زاڵە

لە چوارچێوەی جەنگ و ململانێدا لۆژیکی دەسەڵاتی پیاوسالاری زاڵە و ئاوارەیی و هەژاری و داڕمانی پشتیوانی دامەزراوەیی بەکاردەهێنرێت بۆ چەسپاندنی باڵادەستی خۆی لە ڕێگەی توندوتیژیەوە، توندوتیژی دژی ژنان لە غەززە تەنها دیاردەیەکی پەراوێزیی نییە، بەڵکو ئامرازێکی دووانەیە لە ڕووی سیاسییەوە، بۆ بڵاوکردنەوەی ترس و شکاندنی خۆڕاگری ژنان، لە ڕووی کۆمەڵایەتیشەوە، بۆ سەپاندنی ڕاستیەکی پەراوێزخستنی کۆمەڵایەتییان.

 

توێژینەوە و هەڵسەنگاندنە مەیدانییەکان ئاشکرای دەکەن کە نەبوونی ڕێگری یاسایی، داڕمانی سیستەمی دادوەری و وازهێنان لە ژنان لە بارودۆخی سەردەمی جەنگدا، ئاسانکاری دەکات بۆ بێ سزایی بۆ تاوانباران، ئەمەش لە بەرامبەردا سووتەمەنی ئەو توندوتیژییە دەدات کە جەنگ بەرهەمی دەهێنێت، ڕێگەی پێدەدات زەوییەکی بەپیت بدۆزێتەوە و بەردەوامی بکات و دووبارەی بکاتەوە و کاردانەوەی ڕاستی لەسەر ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی و داهاتووی منداڵانی کچ بەجێدەهێڵێت.

 

بزووتنەوەی ژنان: پاشەکشە و کاریگەرییەکی درێژخایەن

بزووتنەوەی ژنان لە غەززە سەردەمانێک پایەیەکی ژیانی کۆمەڵگە بووە، بەڵام ئەمڕۆ ڕێکخراوەکانی ژنان پارچە پارچە بوون، بارەگاکانیان وێران بووە، بەهۆی سنووردارکردنی گشتیی جموجۆڵەکانیانەوە هەروەها بە توندی بەرتەسک کراوە، ئەو سەرچاوانەی کە بۆیان تەرخان دەکرێت کەمن یان نەبوون، لە کاتێکدا ڕاگەیاندنە نێودەوڵەتییەکان سەرنجیان لەسەر لایەنی مرۆیی دەستبەجێیە و فەرامۆشکردنی مافەکانی مرۆڤ و ڕەهەندە دامەزراوەییەکان.

 

ڕێکخراوە ناوخۆییەکانی ژنان لە ژێر هەڕەشەدان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان نەیانتوانیوە کەلێنی پاراستن پڕبکەنەوە یان فشاری سیاسی و دیپلۆماسی وەربگێڕن بۆ پاراستنی کاریگەرانەی مافەکانی ژنان، ئەگەر ئەم بزووتنەوەیە نەهێنرێتەوە پێشەوە، ژنان نوێنەرایەتی ڕاستەقینە لە بەڕێوەبردنی قەیرانەکان و لە قۆناغی دوای جەنگدا لەدەست دەدەن.

 

زیادکردنی ئەمەش پێوەرە وێرانکەرەکانن، بۆ نموونە ڕاپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژنان ئاشکرای کردووە،  کە نزیکەی یەک ملیۆن ژن و منداڵی کچ لە غەززە ڕووبەڕووی برسێتی دەبنەوە و دەستیان بە ئاوی پاک و دەستشپری کارا و پێداویستی پاکوخاوێنی پێویست ناگات، نزیکەی ٨٤٪ی دامەزراوە تەندروستییەکان لە غەززە زیانیان بەرکەوتووە یان لەناوچوون، ئەمەش دۆخی تەندروستی غەززەی لە ئێستاوە ناجێگیرکردووە بۆ ژنان،  جگە لەوەش لە خراپترین سیناریۆدا، تا ئێستا زیاتر لە ١٠ هەزار و ٢٧١ ژن لە غەززە لە کاتی جەنگدا کوژراون.

 

کورسییە بەتاڵەکانی ژنان لە پرۆسەکانی ئاوەدانکردنەوە و دانوستان

بەشداری ژنان لە دانوستان و بڕیارە سیاسییە ئاست بەرزەکان کە هەر پرۆسەیەکی چارەسەرکردن یان ئاوەدانکردنەوە لە قاڵب دەدەن، لەڕادەبەدەر سنووردارە یان بوونی نییە، شارەزایانی نێودەوڵەتی و داڕێژەرانی سیاسەت ئاماژە بەوە دەکەن، کە ژنان هیچ ئامادەیییەکی دیار و کاریگەریان نییە لە لیژنەکانی دانوستان یان لەسەر مێزەکانی بڕیاردان سەبارەت بە داهاتووی غەززە، ئەمەش بەشێکە لە شێوازێکی جیهانی دوورخستنەوەی ژنان لە پرۆسەکانی ئاشتی و بەشداریکردنیان لە دابیننەکردنی پێداویستییەکانی کۆمەڵگەیەکی جەنگاوی.

 

تەمارا حەداد، شرۆڤەکاری سیاسی لەبارەی ئەم دوورخستنەوەیە، وتی: دەرکردنی ژنان لە مێزەکانی دانوستان و لیژنەکانی پلاندانانی ئاوەدانکردنەوە تەنها فۆرماڵیزمێک نییە، بەڵکو پرۆسەیەکی سیاسییە کە لێکەوتەی بەرجەستەی هەیە، ئاوەدانکردنەوە کە بەبێ بەشداری ژنان دروستکراوە دەبێتە هۆی دروستبوونی دووبەرەکی کۆمەڵایەتی نوێ و بەفیڕۆدانی دەرفەتەکان بۆ گۆڕینی ژێرخانی ئابووری بۆ سیستەمێکی هاودەنگی کە پارێزگاری لە تەندروستی و پەروەردەی ژنان دەکات، ئەگەر بمانەوێت غەززە چاک بێتەوە، دەبێت ژنان هاوبەش بن لە بڕیاردان، نەک تەنها کەسایەتییە پەراوێزییەکان.

 

خولگەیەک لە دوو چەوساندنەوە و دیاردە کۆمەڵایەتییە مەترسیدارەکان

لە دوای پەرەسەندنی جەنگ لە غەززە، دیاردەی کۆمەڵایەتی مەترسیدار کە کاریگەری لەسەر ژنان و منداڵانی کچ هەیە سەریان هەڵداوە، دیارترینیان هاوسەرگیریی منداڵان و بڵاوبوونەوەی هەراسانکردن و چەوساندنەوەی سێکسی لەناو کامپەکانی ئاوارەبووندا، کە ئەمانە پرسەگەلێکن زۆرجار بە بێدەنگی و ترس و چەواشەکاری کۆمەڵایەتی داپۆشراون.

 

داڕمانی گشتی و هەژاری و نائاسایشی و نەبوونی چاودێری یاسایی بووەتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی پاراستنی کۆمەڵایەتی کە پێشتر پێش جەنگ ئەم کارانەی سنووردار دەکرد، ئەمڕۆ ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ لایەنێکی دیکەی ئازارەکانی ژنان لە غەززە ئاشکرا دەکەن- لایەنێک کە تەنها بە مووشەکەکان لە قاڵب نەدراوە، بەڵکو فشارەکانی ژیانی ڕۆژانە و تێڕوانینی توندی ژنان وەک بارگرانییەکی یەکجار بەکارهێنراو یان چەوسێندراوە.

 

ساڵێک دوای جەنگەکە، داتاکانی ڕێکخراوە ناوخۆییەکانی مافی ژنان نیشان دەدەن کە ڕێژەی هاوسەرگیری منداڵان لە ساڵانی ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥ بە بەراورد لەگەڵ ئاستی پێش جەنگ بەرزبوونەوەی بەرچاو و بێ وێنە، زۆرێک لەو هاوسەرگیریانە لە دەرەوەی دادگا فەرمییەکان، لە کامپە داخراوەکانی پەنابەراندا ئەنجامدراون کە دەستڕاگەیشتن بە دامەزراوە یاسایی یان کارگێڕییەکان قورسە، لەگەڵ ئەو خێزانانەی کە مەترسی برسێتی و ئاوارەبوونیان لەسەرە، هاوسەرگیری منداڵانی  کچیان وەک ڕێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی بارگرانییەکانیان یان وەک جۆرێک لە "پاراستن" لە تەنهایی و ترس لە کامپەکاندا دەزانن.

 

تەنانەت کەیسیش هەیە کە منداڵانی کچی تەمەن ١٥ ساڵ ناچار کراون هاوسەرگیری لەگەڵ پیاوانی دەیان ساڵ لە خۆیان گەورەتر بکەن، بەبێ ئەوەی هیچ ئاگادارییەکیان لە مافەکانیان یان توانای تێگەیشتن لە دەرئەنجامەکانی دۆخەکەیان هەبێت، ئەم دیاردەیە هەڵبژاردەیەکی کۆمەڵایەتی نییە، بەڵکو دەرئەنجامی داڕمانی سیستەمی داد و بێتوانایی ڕێکخراوەکانی ژنانە لە دەستوەردان لە ناوچە ئاوارەییەکان و بێبایەخکردنی تەواوەتی جەنگ بە ماف و بوونی ژنان.

 

هەروەها کەیسەکانی دەستدرێژی و دەستدرێژیکردنە سەریان لە پەرەسەندندان، فشارەکان بۆ داوای هاوکاری لە شوێنە قەرەباڵغەکانی پەناگە و شوێنە ئاوارەییەکان زیادی کردووە و هەراسانکردن و دەستدرێژیکردنە سەر لە دەستشۆرە کۆمەڵایەتییەکان یان شوێنەکانی شۆردن و ڕیزەکانی ئاو و خۆراکدا ڕوودەدات، بەپێی گەواهیە بەڵگەدارەکانی ڕێکخراوە ناوخۆییەکان، زۆرێک لە ژنان و منداڵانی کچ لە ترسی ئاشکراکردنی ئەم پێشێلکارییانە، چەواشەکاری یان ڕووبەڕووبوونەوەی تۆڵەسەندنەوە، بێدەنگ دەبن، چونکە بە کردەوە هیچ پەناگەیەکی پارێزراو و ناوەندێکی تایبەتمەند نییە کە بتوانن پەنای بۆ ببەن.

 

نەبوونی تایبەتمەندی کە لەلایەن چادرەکانەوە دابین دەکرێت و نەبوونی ڕووناکی لە شەودا، ئەو مەترسییانەی ڕووبەڕووی ژنان دەببنەوە زیادی کردووە، ڕێکخراوەکانی ژنان باس لە زیادبوونی بەرچاوی سکاڵا نافەرمیەکانی هەراسانکردن و هەڕەشەکردن لە کامپەکاندا دەکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ ڕێوشوێنێکی کاریگەر بۆ ڕێگریکردن لە تاوانباران ناگیرێتەبەر.

 

لە هەندێک کەیسدا، ڕاپۆرتی هێرشەکان لە ئەنجامی ئەو ئاژاوەگێڕییەی کە بەهۆی ئاوارەبوون و تێکچوونی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتییەوە دروست بووە، بەتایبەتی لەو ناوچانەی کە دانیشتووان بە شەپۆل دەجووڵێن کراوە، زۆرجار زیانلێکەوتووەکان ناچار دەکرێن بێدەنگ بن یان هاوسەرگیری لەگەڵ دەستدرێژکارەکانیان بکەن بۆ ئەوەی "شەرمەزار" نەبێت.

 

ئەمەش ژن و منداڵانی کچ دەخاتە تەڵەوە لە دوو بازنەی ستەمکردندا، چەوساندنەوەی جەنگ و چەوساندنەوەی نەریت، ڕێکخراوەکانی ژنان جەخت لەوە دەکەنەوە، کە ئامارە ڕاپۆرتکراوەکان تەنها بەشێکی کەم لە ڕاستییەکان نیشان دەدەن، بەو پێیەی زۆرینەی ڕەهای زیانلێکەوتووەکان ناتوانن باس لە ئەزموونەکانیان بکەن و هیچ دەسەڵاتێکیان نییە بۆ پاراستنیان.

 

جەستەی ژنان: لایەنێکی تر لە جەنگدا

تەمارا حەداد، شرۆڤەکاری سیاسی لە سەر ئەم گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتیانە، وتی:  ژنان لە غەززە پاڵیان پێوەدەنرێت بۆ لێواری داڕمانی ڕەوشت و کۆمەڵایەتی، ئێمە تەنها باسی جەنگێکی سەربازی ناکەین، بەڵکو جەنگێک کە خەریکە کۆمەڵگە لەسەر بناغە توندەکان دادەڕێژێتەوە، پیاوسالاری و توندوتیژی دەچەسپێنێت سەبارەت بە هەراسانکردن لە ترسی شەرمەزاری، بەو واتایەیە کە جەنگەکە لە کایەی چەکدا تێپەڕیوە و چووەتە ناو کایەی جەستە و شکۆمەندیەوە، جێگەی داخە کە ئەم پرسانە هیچ نوێنەرایەتییەک لە لیژنەکانی دانوستان یان پلانە سیاسییەکاندا نادۆزنەوە، وەک ئەوەی ئازارەکانی ژنان شایەنی ئەوە نەبن بڕگەیەک بن لە بەرنامەی کار بۆ داهاتووی غەززە.

 

جەنگ نەک هەر لەناوبردنی ماددی لەدوای خۆی بەجێ نەهێشتووە، بەڵکو قەیرانە ڕەوشت و کۆمەڵایەتی بەیەکەوە گرێدراوەکانیشی گڕگرتووە و قووڵتر کردووەتەوە، جەستەی ژنان بووەتە گۆڕەپانی جەنگێکی دیکە و منداڵانی کچ ناچار کراون بەرپرسیارێتی زۆر زیاتر لە تەمەنیان هەڵبگرن لە کۆمەڵگەیەکی جەنگاویدا و لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتێکدا کە سەرقاڵی مانەوەی خۆیەتی نەک پاراستنی هاوڵاتیانی، هەنگاوی یەکەم بۆ چارەسەرکردنی ئەم کارەساتانە، لێکۆڵینەوەیە لە قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جەنگی ئیسرائیل و فەڵەستین لە بنەڕەتدا، لە کاتێکدا ئەمە جەنگی ژنان نییە، بەڵام ئەگەر ژنان تێوەگلاون، دەبێ وەک جەنگێک لێکبدرێتەوە کە لەلایەن پیاوە باڵادەستەکانی ئەم سەدەیە لە دژییانئەنجامدراوە، بە لەبەرچاوگرتنی دەرئەنجام و ئامانجەکان، ئەوە ڕوونە کە ئەم جەنگە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بوونی ژن و ئەو مۆدێلە نەزمە هەیە کە ئیسرائیل هەوڵی دامەزراندنی دەدات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئیسرائیل لە ڕێگەی ئەم جەنگەوە ئامانجی دووبارە کێشانەوەی نەخشەکە و دووبارە داڕشتنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئەمەش بەو واتایەیە کە ئەو سیستەمەی هەوڵی دامەزراندنی دەدات، دەرکەوتنێکی بەردەوامی عەقڵیەتی دەوڵەتی پیاوسالارییە.

 

ئامارەکانی ئەم دواییە

لە جەنگەکەدا، ٦٩ هەزار و ٥٦٤ کەس کوژران کە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون و ١٧٠ هەزار و ٨٣٣ کەسیش بریندار بوون کە بەشێکیان ئەندامەکانی جەستەیان لەدەستداوە، تەنانەت دوای ئاگربەستەکەش، هێزەکانی ئیسرائیل زیاتر لە ٣١٢ کەسیان کوشت و ٧٦٠ کەسی دیکەش برینداربوون.

 

بەڕاستی ژنانی فەڵەستینی خاوەنی هێزێکی بێئەندازەن، چەندین جار خۆڕاگری ناوازە و داهێنەری کۆمەڵایەتی و دەستپێشخەری خۆیان لە بواری پەروەردە و یارمەتییە مرۆییەکان و چاودێری تەندروستیدا نیشانداوە، قەیرانەکە هەرچەندە بەڕواڵەت چارەسەر بووبێت، هەڕەشەی خراپتربوونی هەیە، هەر بۆیە قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتی قەیرانی غەززە لە ڕێگەی کۆمەڵگە و سیستەمی دیموکراتیکەوە کە دەستووری دیموکراتییان هەیە، دەتوانرێت تێپەڕێنرێت، بەڵام نابێت ژن تەنها بە زیانلێکەوتووی جەنگ هەژمار بکرێت، بەڵکو دەبێ وەک هاوبەشێکی بنەڕەتی لە ئاوەدانکردنەوەی دوای جەنگدا سەیر بکرێن.