هێرۆ عەلی

 

ناوەندی هەواڵ- هاوسەرگیری لە تەمەنی زوودا یاخود هاوسەرگیری منداڵان، ئەو جۆرە ھاوسەرگیرییە ناتەندروستەیە کە لەڕووی دەروونی، تەندروستی، جەستەییـەوە کەسەکە ئامادە نییە بۆ ھاوسەرگیری، کە دوور لە بنەماکانی مافی مرۆڤ و بنەما یاساییەکان ئەنجام دەدرێت، پێشێلکردنێکی ئاشکرای مافەکانی منداڵان و ژنانە و ھۆکارێکیشە بۆ دروستبونی کێشە کۆمەڵایەتی و خێزانییەکان و هەندێک جاریش کارەساتی گەورەتری بەدوا د‌ێت، هەروەها لە کولتوور و کۆمەڵگەی کوردیدا هەتا ئێستاش پشتگیری لە پرۆسەی هاوسەرگیری منداڵانی کچی خوار تەمەن ١٨ ساڵ دەکرێت، کە هۆکارەکەی دەگەڕیتەوە بۆ لایەنی کۆمەڵایەتی و چاولێکەری تاکەکان کە هەوڵی زوو گەیشتن بەم پرۆسەیە دەدەن.

 

هاوسەرگیری منداڵان چەندین سەدەیە بوونی هەیە، پرسێکی ئاڵۆزە، ڕەگ و ڕیشەیەکی قووڵی لە نایەکسانی ڕەگەزی و نەریت و هەژاریدا هەیە، ئەم کارە زۆرترین جار لە ناوچە گوندنشین و هەژارنشتینەکاندا باو دەبێت، کە لە زۆر حاڵەتدا ئەو دایک و باوکانەی کە لایەنی ماددیان باشنیە و کەم دەرامەتن پێیان وایە کە هاوسەرگیری داهاتووی کچ مسۆگەر دەکات، بەو پێیەی هاوژین یان خێزانەکەی بەرپرسیار دەکات لە چاودێریکردنی، هەروەها  لەو شوێنانەی کە خێزانی ژنەکە مارەیی دەدەن بە خێزانی زاوا، بووکەکان بە شێوەیەکی گشتی مارەیی کەمتر وەردەگرن، ئەمەش هاندەرێکە بۆ دایک و باوکەکان کە ئەم هاوسەرگیریانە ڕێکبخەن و منداڵە کچەکانیشیان هیچ بژاردەیەکیان نییە.

 

به‌پێی ئامارەكانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ساڵانه‌ له‌ جیهاندا، نزیکەی ١٢ ملیۆن منداڵی كچ له‌ خوار ته‌مه‌نی ١٨ ساڵییه‌وه‌ هاوسه‌رگیری ئه‌نجامده‌ده‌ن، كە زۆرینه‌ی ئه‌و ژمارەیەش ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه.

 

بەپێی ئامارەکانی سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان "UNFPA"، لە نێوان ساڵانی ٢٠١١ بۆ ٢٠٢٠ زیاتر لە ١٤٠ ملیۆن منداڵی کچ هاوسەرگیرییان پێکراوە و بوونەتە بووکی منداڵ، هەروەها لە کۆی ئەو ١٤٠ ملیۆن کچە کە پێش تەمەنی ١٨ ساڵ هاوسەرگیریان کردووە، ٥٠ ملیۆنیان تەمەنیان لە خوار ١٥ ساڵەوە بووە.

 

هەروەها رێکخراوی تەندروستی جیهانی لە توێژینەوەكانیدا بڵاویكردۆتەوە كە هاوسەرگیری و بە تایبەت دووگیانی لە تەمەنی بچووکدا مەترسی لەسەر ژیانی دایکەکە و کۆرپەش دروستدەکات، کە ٤٠٪ مردنی ژنانی دووگیان ئەوانەن پێش ١٨ ساڵی هاوسەرگیرییان کردووە.

 

ئەنتۆنی لەیک، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری یونیسێف ئاماژەی بەوەکردووە، هاوسەرگیری منداڵان وا دەکات منداڵانی کچ بە شێوەیەکی بەرچاو زیاتر ڕووبەرووی مەترسییە تەندروستییە توندەکانی دووگیانی سەرەتایی و منداڵبوون ببنەوە، هەروەها کۆرپەکانیان زیاتر بەرەوڕووی ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە منداڵبوونی پێشووەختە دەبنەوە.

 

هەژاری و داب و نەریت پاڵنەرن

هۆکارەکانی هاوسەرگیری منداڵان جۆراو جۆرن، وەکو:  هەژاری و دابونەریت و نەبوونی ئاستی هۆشیاری و ڕزگاربوون لە مێینە و چاولێکەری، هەروەها زۆرێک لە خێزان و بنەماڵەکان پێیان باشە زوو لە کچەکانیان ڕزگاریان بێت بۆیە هاوسەرگیری پێشووەختە بە میکانیزمێکی باش دەزانن، یان وا بیر دەکەنەوە ئەگەر کچەکەیان لە تەمەنێکی زوو هاوسەرگیری نەکات تووشی هەڵە دەبێت و خێزانەکەی بەرەو دۆخێکی خراپ دەبات.

 

بەپێی تویژینەوە زانستیەکان، تاکەکان لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵی جەستەیان ئامادەی تێدا نییە بۆ ئەنجام دانی پرۆسەی هاوسەرگیری، هەروەها ئەگەر لە کاتێکدا تاک ئامادەیی تێدا نەبێت بخرێتە ناو پرۆسەکەوە، لە ڕووی دەروونیەوە گرفتی بۆ دروست دەبێت، تەمەنی مرۆڤ لە کۆمەڵێک قۆناغ پێکهاتووە، کە دەبێت هەر قۆناغێک بەشێوەی ئاسایی خۆی تێپەڕێنرێت، کاتێک پەلە لە ئەنجامدانی پرۆسەکە دەکەن، کاریگەری ڕاستەوخۆ لەسەر دەروونیان دروست دەکات.

 

ئەمە جگە لەوەی هەرلە بنەڕەتدا منداڵانی کچ لە مافی هەڵبژاردنی هاوبەشی ژیانی خۆیان و کاتی هاوسەرگیری بێبەش دەکات، هەروەها ژیان و دەرفەتەکانیان بۆ داهاتوو بەربەست دەکات.

 

عێراق ڕێککەوتنەکان پێشێل دەکات

عێراقیش لە ساڵی ١٩٩٤ جاڕنامەی رێككەوتنی مافەكانی منداڵانی پەسەندكردووە، کە جاڕنامەكە لە ماددەی 3 تا كۆتایی باس لە بەرژەوەندی و ژیان و پاراستنی منداڵ بە هەموو جۆرەكانییەوە دەكات، هەروەها  لە ساڵی ١٩٨٦دا ئیمزای لە سەر رێككەوتننامەی سیداو كردووە كە لە مادەی ١٦ بڕگەی دوو بەوردی باسی لە قەدەغەكردنی مارەبڕین و هاوسەرگیری منداڵان كراوە.

 

بەڵام سەرەڕای پەسەندکردنی ئەو ڕێکەوتنامانە، عێراق هەمووارکردنەوەی یاسایی باری کەسێتی پەسەندکرد، کە یاسای باری کەسێتی عێراقی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩، یەکێکە لەو یاسا سەرەکی و بنەڕەتیانەی کە رێکخستنی خێزان بە گشتی و باری تاکەکان بە تایبەتی لە خۆدەگرێت، یاساکە بەسەر ٩٤ ماددە دا دابەش بوە و لە تەواوی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە کاری پێدەکرێت، کە لە ڕۆژی ٢٤ی تەمموزی ٢٠٢٤دا، پێشنیاری هەمووارکردنەوەی لەلایەن پەرلەمانتارڕائید مالیکی، پەرلەمانتاری سەربەخۆ لە پەرلەمانی عێراقدا پێشکەشکرا، کە بەپێی پێشنیارەکە لە کاتی جیابوونەوە ژن لە مافی دایەنی و میرات بێبەش دەکرێت، هاوکات ڕێگەدان بە هاوسەرگیریی منداڵی تەمەن ٩ ساڵ و هاوسەرگیریکردن لە دەرەوەی دادگاکان لە پێشنیارەکەدا هاتبوو، کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن هێزە شیعەکانەوە پشتیوانیی لێدەکرا، بە پاساوی ئەوەی ئەم هەمووارە پاڵپشتە بە مادەی (٤١)ی دەستور، كە ئازادی پابەندبوونی بۆعێراقیەكان ڕەخساندووە، لەوەی پەیوەستە بە باری كەسییان بەگوێرەی ئەوئاین ومەزهەب و بڕوایەی هەیانە.

 

سەرئەنجام دوای دوو جار خوێندنەوەی دواجار لە ڕۆژی ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥، ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر هەمووارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی دا کە ژمارەیەک بڕگە و ماددەی جیاوازی لە خۆ گرتووە، لەوانە سەندنەوەی منداڵ لەدایک لە تەمەنی ٧ساڵی و هاوسەرگیریکردنی منداڵی کچ لەتەمەنی ٩ ساڵیدا بە ڕەزامەندی وەلیئەمرەکانی.

 

هەروەها لە ٢٧ی ئەم مانگەش پەرلەمانی عێراق لە کۆبونەوەیەکیدا ڕێنمایی شەرعیی دیوانی وەقفی شیعی" لەسەر بنەمای فیقهی جەعفەری" بۆ هەموواری یاسای باری کەسێتی پەسەند کرد، کە تێیدا هاوسەرگیری منداڵانی کچی خوار تەمەن ١٨ ساڵ بەیاسایی کرا.

 

عێراق دەگەڕێتەوە سەردەمی تاریکی

بۆیە پەسەندکردنی ئەم هەمووارە و بەیاساییکردنی، عێراقی گەڕاندەوە بۆ سەدەكانی ڕابردوو كە بەسەردەمی تاریكی و پێشێل كردنی مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و بە مرۆڤ هەژمار نەكردنی ژنان بەتایبەتی ناسراوە، ئەمە جگە لەوەی كە ئازادی و دیموكراسی عێراقی سفر کردەوە، هەروەها كچانی منداڵی کردە قوربانی و لە پێگەی مرۆڤبوون دایانیماڵی، بەجۆرێک کە جگە لەوەی پیاوانی چڵێسی سێكس بەردەداتە کچی منداڵی نۆساڵ و دەساڵ و كچانی خوارهەژدە ساڵ، ژنانیش بەگشتی بیبەش دەکات لە هەموو مافێک، ژنان وا لێدەکات تەنیا ئامرازێکبن بۆ سێکس و مناڵخستنەوەو هیچی تر.

 

هەرچەندە ئەم هەمووارە لەهەرێمی کوردستان پەسەندنەکراوە، بەڵام کاریگەری لەسەر هەرێمی کوردستانیش هەیە، چونکە پارێزگای کەرکوک سەربەعێراقە و هەموواری ئەم یاسایە گرتۆتیەوە و پەیڕەوی لێدەکات، ئەمەش وادەکات پیاوانی دانیشتووی هەرێم پەنا ببنە بەر دادگاکانی دەرەوەی هەرێم، چونکە بە پێی دەستووری عێراقی هەر هاوڵاتیەکی هەرێم بە هاوڵاتی عێراقی دادەنرێت و یاسای باری کەسێتی عێراقی بەسەرهاوڵاتیانی هەرێمیشدا جێبەجێ دەبێت، بەم شێوەیەش پیاوانی هەرێم سوودمەند دەبن و دەتوانن هاوسەرگیری لەگەڵ کچانی منداڵدا ئەنجامبدەن لەدەرەوەی دادگاکانی هەرێم.

 

هاوسەرگیری منداڵان لە هەرێمی کوردستان بوونی هەیە

لە کاتێکدا لە هەرێمی کوردستان بەپێی یاسای ژمارە ١٥ی ساڵی ٢٠٠٨، هەر کەسێک کە ١٦ ساڵی تەمەنی تەواو کردو داوای هاوسەرگیری کرد، دادوەر بۆی هەیە ڕێگەی پێبدات، ئەویش ئەگەر دەرکەوت شایستەیەو توانای جەستەیی هەیە، ئەەمش دوای رەزامەندی سەرپەشتیار "وەلی ئەمر"، هەروەها پەرلەمانی کوردستان-عێراق لە دانێشتنی یاسایی ژمارە ١٨ی ڕۆژی ٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٦، یاسای ژمارە ٨ی ساڵی ٢٠١١ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی خیزان لە توندوتیژی لە هەرێمی کوردستان-عێراق پەسەند کرد، کە بە پێی یاساکە تەنها لە حاڵەتی زەروردا ١٥ ساڵ دەتوانێت هاوسەرگیری ئەنجام بدات، بەڵام  بەداخەوە سەرەڕای ئەم یاسایانە هەندێك حاڵەتی هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی ١٥ ساڵ ئەنجام دەدرێت لە دەرەوەی دادگاکان کە ئەمەش زەرەر و زیانی زۆرە.

 

بەپێی ئامارێكی فەرمی دەستەی ئاماری سەر بە وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێم، لە ساڵی ٢٠٢١ لە هەرێمی كوردستان هاوسەرگیری پێش تەمەنی ١٨ساڵی ٢٣٪ و هاوسەرگیری پێش تەمەنی ١٥ ساڵیش زیاتر لە ١٠٪ بووە.

 

هەروەها لە ساڵی ٢٠٢٢دا سندووقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوان لە عێراق، ئاماری گرێبەستەکانی هاوسەرگیریی لە هەرێمی کوردستان بڵاو کردەوە، کە لەو ساڵەدا ٥٥ هەزار و ٨٩٦ گرێبەستی هاوسەرگیریی واژۆ کراوە، لەو ڕێژەیە هەشت هەزار و ٤٨ گرێبەستیان، کە دەکاتە ١٤.٤٪  کەسانی خوار تەمەن ١٨ ساڵ بوون، ئەمەش هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە کە لای مامۆستایانی ئایینی مارەبڕینیان بۆ دەكرێت دوور لە دادگاکان، لەكاتێكدا بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان، نابێت هیچ کەسێک لە دەرەوەی دادگا ژن مارە ببڕێت، بە جۆرێک بەپێی یاسای باری کەسێتی بەركار لە هەرێم، سزای مارەبڕین لە دەرەوەی دادگا بریتییە لە غەرامەکردن لە یەک ملیۆنەوە بۆ سێ ملیۆن دینار، هەروەها مامۆستا ئاینییەکەش بە بەندکردن لە سێ ساڵەوە بۆ پێنج ساڵ سزا دەدرێت.

 

هەرچەندە لە هەرێمی كوردستان بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان و خێزان هەیە، بەڵام دۆسیەكانی هاوسەرگیری منداڵان لە پێشەنگی كارەكانیاندا نییە، بۆیە پێویستە بۆ هۆشیارکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە، هەموو ئەو دامەزراوانەی لە پرۆسەی پەروەردە وکۆمەڵایتیدا بەشدارن وەک وخێزان و خوێندنگەکان تا دەگاتە زانکۆکان و ناوەندەکانی دیکەش، کار لەسەر پرسی هاوسەرگیری پێشووەختە بکەن، لایەنە یاسایەکانیش هەوڵ بدەن لە ڕێگەی یاساوە زیاتر ڕێگری لەم دیاردەیە بگرن و ئەو کەسانە بە سزا بگەیەنن، کە دەستان هەیە لە ئەنجامدانی ئەو کارە.