رانیا عەبوڵا

 

یەمەن- زیاتر لە دە ساڵە ململانێی بەردەوام لە یەمەن کاریگەری قووڵی لەسەر ژنان هەبووە و تووشی چەندین جۆری توندوتیژی ڕاستەوخۆ بوون، مافەکانیان بە سیستەمێکی پیاوسالاری داڕێژراوەتەوە کە زۆرێک لە سەرەتاییترین مافەکانیان داگیرکراوە، لە کاتێکدا ڕۆڵی چالاکیان لە کۆمەڵگەدا بە توندی پەراوێزخراوە، لە ئەنجامدا ژنان بوونەتە زیانلێکەوتووترین زیانلێکەوتووی شەڕەکە، ڕووبەڕووی پێشێلکارییەکی قورس دەبنەوە کە کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانیان هەیە، لە دەستگیرکردن و ئەشکەنجەدانی ئارەزوومەندانە تا دەگاتە هاوسەرگیریی زۆرەملێ و بێزارکردنی ئابووری.

 

ئەم ڕاپۆرتە ڕۆشنایی دەخاتە سەر کاردانەوەی دابەشبوونی سیاسی و شەڕی ناوخۆ لەسەر ڕاستی ژنان لە یەمەن، سیاسەتە فەرمییەکان سەبارەت بە مافەکانیان، ئەو مافانەی کە بەپێی یاسا لێیان داگیرکراوە، شێوەکانی خۆڕاگری ژنان لە بوارە جیاوازەکاندا پیشانی دەدەن و خەباتی بەردەوامیانە بۆ مانەوە.

 

لە دوای دەستبەسەرداگرتنی حوسییەکان لە سەنعا لە ساڵی ٢٠١٤، یەمەن چووەتە قۆناغێکی هەڵوەشاندنەوەی تەواوەوە و دابەشبوونی سیاسی گۆڕیوە بۆ شەڕێکی فرەچەشن کە بەهۆی دەستێوەردانەکانی ناوچەییەوە سووتەمەنی پێدەدرێت، ئەم دابەشبوونە نەک هەر پێکهاتەی دامەزراوەیی شکاندووە، بەڵکو عەقڵی تایبەتی دەسەڵاتە فەرمییەکانی ئاشکرا کردووە و بەشداری کردووە لە بەردەوامبوونی توندوتیژی و هەڵاواردن دژی ژنان.

 

لە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی حوسییەکان و ئەوانەی لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی نێودەوڵەتی دانپێدانراون، کە هەردوو دەسەڵات لە شێوازێکی سیستماتیکی بێکردەوەیی و هاوبەشی و ئەنجامدانی پێشێلکاری دژی ژنان هاوبەشن، لەڕاستیدا سیاسەت و پراکتیکە باوەکان، لەگەڵ سروشتی سەرکوتکەری بڕیاردان لە هەردوو لایەن، ژینگەیەکیان پەروەردە کردووە کە تاوانباران چێژ لە بێ سزایی وەربگرن و ژنان وەک هاوڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت.

 

لایەنە شەڕکەرەکان بۆ بەرتەسککردنەوەی ژنان و سەرکوتکردنی چالاکوانان، نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی و ئایینییان قۆستۆتەوە، زۆرێک لەو ژنانەی هەوڵی بەشداریکردنیان لە کاری سیاسی یان مرۆیی داوە، ڕووبەڕووی دەستگیرکردن یان هەراسانکردن بوونەتەوە، کە ئەمەش بووەتە هۆی دابەزینی بەشداریکردنی ژنان لە ژیانی گشتیدا.

 

دابەشبوونی سیاسی لە یەمەن تەنها ململانێی دەسەڵات نەبووە، کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ژنان و منداڵانی کچ هەبووە، بووەتە هۆی بەسیاسیکردنی پرسی ژنان و داڕمانی ئابووری و وەرینی ئەو دەستکەوتانەی کە بزووتنەوەی ژنان بەدەستی هێناوە، هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی پەرەسەندنی بێ وێنەی توندوتیژی دژی ژنان و ئازارەکانیان کردۆتە بەشێکی دانەبڕاو لە کارەساتی بەردەوامی یەمەن.

 

گۆڕانی ڕۆڵی ژنان

لە ناوەڕاستی ئەو ململانێی بەردەوامدا، ژنان خۆیان لە دڵی پارادۆکسێکی تراژیدیدا بینیەوە: قەیران و توندوتیژی، ململانێ تەنها پرسێکی نزیکایەتی نەبوو، بەڵکو ژنان خرایە ناو ناوەڕۆکەکەیەوە، بوونە چەوساوەترین و بەکارهێنراوترین پارت لە ململانێیەکی دەسەڵاتدا کە پیاوان زاڵ بوو، لەگەڵ قووڵبوونەوەی دابەشکارییە سیاسییەکان و تێکچوونی دۆخی ئاسیشی، ژنان دوو بارگرانی بەرپرسیارێتییان لە سەرانسەری هەموو لایەنەکانی ژیاندا هەڵگرت.

 

لە ساڵانی ڕابردوودا یەمەن پاشەکشەیەکی بەرچاوی لە سیاسەتەکانی مافی ژناندا بەخۆیەوە بینی کە بووەتە هۆی پەراوێزخستن و بەکارهێنابێزارکردنی بەربڵاویان، ئەوان لە کایە گشتی و کارگێڕی و سیاسی و ئابوورییەکان دوور خراونەتەوە و لە بەشداریکردن لە ژیانی کۆمەڵایەتیدا دابڕێنراون، جگە لەوەش هێزە باڵادەستەکان هەوڵیانداوە شوناسەکانیان لە ژنان بسەننەوە بە قەتیسکردنی لە پێکهاتە خێزانییە "پیرۆزەکان"، کە وەک ئامرازێک بۆ سڕینەوەی بوونی لە کایەی گشتیدا بەکاردەهێنرێن.

 

لەکامپەکانی ئاوارەدا ژنان بوونەتە هێمای خۆڕاگری، بەرپرسیارێتی چاودێریکردنی منداڵان و بەتەمەنەکانیان لە شانیان گرتووە لە نێوان بارودۆخی سەختدا، لە هەمان کاتدا ڕووبەڕووی بێزارکردن و توندوتیژی دەبنەوە، زۆر چیرۆک باس لەوە دەکەن کە چۆن ئاوارەبوون تەنها لەدەستدانی ماڵێک نەبووە، بەڵکو لەدەستدانی ئاسایش و شکۆمەندیش بووە.

 

لە ڕووی سیاسییەوە بەشێک لە ژنان هەوڵیاندا دەنگی خۆیان بەرز بکەنەوە بۆ داوای ئاشتی و بەشداریکردن لە بڕیاردان، بەڵام دابەشبوونە سیاسییەکە بوونیان پەراوێزخست، لایەنە شەڕکەرەکان داب و نەریتیان قۆستەوە بۆ سنووردارکردنی ژنان و سەرکوتکردنی چالاکوانان، دەنگی ژنانیان لە کایەی گشتیدا بێدەنگ کرد، دوای ئەوەی پێش شەڕ زیاتر دیار بوون.

 

لە ڕووی ئابوورییەوە ژنان بە ژمارەیەکی زیاتر، بەڵام لە بارودۆخێکی ناجێگیردا، بە موچەیەکی کەم و بە بەرکەوتن بە بێزاریکردن و پشتگوێخستن، چوونە ناو بازاڕی کارەوە، بوونی ئابوورییان بە سستی ماوەتەوە، چونکە دەرفەتی یەکسان و هیچ پشتیوانییەکی ڕاستەقینەیان پێنەدرا.

 

تێکچوونی دۆخی ئاسایشی وایکرد ژنان زیاتر بەرەوڕووی توندوتیژی خێزانی و سێکسی ببنەوە، ئاوارەبوون، هەژاری و فشاری دەروونی هەموویان بەشداربوون لە کەمکردنەوەی دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و دامەزراندن بۆ ژنان، ئەمەش بووە هۆی پێچەوانەبوونەوەی ئەو دەستکەوتانەی کە لە دەیەکانی پێشوودا بەدەستیان هێنابوو.

 

توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتی لە یەمەن تەنها ڕەنگدانەوەی داب و نەریتی کۆمەڵایەتی نییە، بەڵکو دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی دابەشبوونی سیاسی و ململانێی چەکدارییە، کە ڕەنگدانەوەی بیرکردنەوەیەکی قووڵی پیاوسالارییە لەناو دەوڵەتدا، ژنان و منداڵان قورسایی ئەم توندوتیژییەیان لە ئەستۆ گرتووە، تووشی پێشێلکارییەکی قورس بوون کە مەترسی لەسەر داهاتووی کۆمەڵگە بە گشتی دروست دەکات، چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە پێویستی بە ئیرادەیەکی سیاسی یەکگرتوو و بەهێزکردنی یاساکانی ئێستا و جێبەجێکردنی بەرنامەکانی هۆشیاری کۆمەڵگە و بەشداریکردنی ژنان لە پرۆسەکانی ئاشتی و بڕیاردان هەیە بۆ دەستەبەرکردنی داهاتوویەکی دادپەروەرانەتر.

 

ژنکوژییەی کە لەلایەن حوسییەکان و حکومەتەوە سووتەمەنی پێدەدرا

لەو کاتەوەی حوسییەکان لە ساڵی ٢٠١٤ دەستیان بەسەر شاری سەنعای پایتەختدا گرت، ژیانی ژنان گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی و خراپتری بەخۆیەوە بینی، ئەوەی سەردەمانێک بە "ماڵە پیرۆزەکان" دادەنران، بوونەتە زیندانێکی داخراو، کە ژنان زیاتر بەرەوڕووی توندوتیژی و دەستدرێژی دەبنەوە، شەقامەکان بوونەتە شوێنی مەترسیدار، کە ڕۆژانە و بەبێ سزا ڕووبەڕووی هەراسانکردن و بێزارکردن دەبنەوە، لە شوێنی کاردا، سەرەڕای گفتوگۆی بەردەوام سەبارەت بە نوێنەرایەتی یەکسان، بوونی ژنان پڕ لە بێزاری دەمێنێتەوە، کارەکانیان دەبێتە ئامرازێکی زیاتر بۆ لاوازکردنیان نەک بەهێزکردنیان.

 

لە شاری سەنعا چەندین چیرۆکی ئەو ژنانە دەسوڕێنەوە کە تەنها بەهۆی بەشداریکردن لە چالاکییە مەدەنییەکان یان مرۆییەکان دەستگیرکراون، هەندێکیان بە زۆر بێسەروشوێن کراون، هەندێکی تریش لە زیندانەکاندا تووشی ئەشکەنجەی دەروونی و جەستەیی کراون، ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ زیاتر لە ٤٠٠ کەیسی ڕفاندن و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و ئەشکەنجەدانی ژنانیان لەم ساڵانەی دواییدا بەڵگە کردووە، ژمارەیەکە کە ڕەنگدەدانەوەی قەبارەی کارەساتەکەیە.

 

لە گوندەکاندا توندوتیژی شێوەی دیکەی دەبێت، ئەو ژنانەی هاوژین و کوڕەکانیان لەدەستداوە، لە نێوان بارودۆخی ئابووری سەختدا ناچارن بەرپرسیارێتی بژێوی ژیانی خێزانەکانیان لە ئەستۆ بگرن، زۆرێکیان ناچار دەکرێن کارێکی قورس بکەن یان هاوسەرگیری پێشوەختە بۆ منداڵە کچەکانیان وەک ڕێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی بارگرانییەکانیان قبوڵ دەکەن.

 

لە کۆمەڵگەدا هەراسانکردن و بێزارکردن بووەتە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانە، ژنانی ئاوارە لە کامپەکاندا ڕووبەڕووی مەترسیی ئاڵۆز دەبنەوە، نەبوونی ئاسایش و تایبەتمەندی و ئامادەیی بۆ بێزارکردنی سێکسی و ئابووری، چیرۆکەکانیان ئاشکرای دەکەن کە توندوتیژی لە ماڵەوە قەتیس نەماوە بەڵکو بووەتە بەشێک لە ژیانی گشتی.

 

داب و نەریت و یاسای توند دەسەپێنرێت، ژنان زیاتر بەرتەسک دەکەنەوە و وەک ئاماژەی کۆنترۆڵی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەکاردەهێنرێن، ژنانی ئەوێ نەک هەر ڕووبەڕووی توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتی دەبنەوە بەڵکو ڕووبەڕووی ئامێرێکی سەرکوتکەر دەبنەوە کە خودی بوون و ڕۆڵیان دەکاتە ئامانج، سەرەڕای ئەوەش ژنانی یەمەن وەک ئاماژەی خۆڕاگری و هێزێکی شاراوە دەمێننەوە کە ئەگەر دەرفەتی بەشداریکردنیان لە ئاشتی و دادپەروەریدا پێبدرێت، دەتوانن بەشداری بکەن لە بونیادنانەوەی کۆمەڵگەدا.

 

لە عەدەن و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی کاتیی دانپێدانراوی نێودەوڵەتی، دۆخەکە کەمتر سەخت دەردەکەوێت بەڵام مەترسیدار کەمتر نییە، ژنانی ئەوێ ڕووبەڕووی زیادبوونی توندوتیژی خێزانی دەبنەوە، بەهۆی لاوازی دامەزراوە دادوەری و ئاسایشییەکانەوە زۆرێکیان ناچار دەبن بێدەنگ بن، ئاوارەبوون و هەژاری وایکردووە خێزانەکان لە تەمەنێکی بچوکدا هاوسەرگیری منداڵە کچەکانیان ئەنجام بدەن، ئەمەش جۆرێکی دیکەی توندوتیژی کۆمەڵایەتییە کە بەهۆی دابەشبوونی سیاسی و قەیرانی ئابوورییەوە سووتەمەنی پێدەدرێت.

 

زەینەبیات... بێزاری ژنان لە خزمەت سیستەمێکی ستەمکاریدا

لەوەتەی حوسییەکان لە ساڵی ٢٠١٤ دەستیان بەسەر شاری سەنعادا گرتووە، ئامێرە ئاسایشییەکانیان لە پیاوە چەکدارەکان و هێزە ئاسایشییەکانی نەریتی زیاتر فراوانتر بووە، هەروەها یەکەیەکی تایبەتیان دامەزراند کە سەرجەمیان ژن بوون و بە زەینەبیات ناسراون، ئەم یەکەیە زیاتر بووە لە تەنها پێکهاتەیەکی ئاسایشی، گۆڕاوە بۆ ئاماژەیەکی سەرەکی بۆ چەسپاندنی سەرکوتکردن دژی ژنان و بەهێزکردنی دەوڵەتی ئاسایشی، کە نیشان دەدات چۆن دەتوانرێت ژنان خۆیان لەناو سیستەمێکی ستەمکردندا بقۆزرێتەوە.

 

لە شەقامەکانی شاری سەنعا زۆرجار ژنانی جل و بەرگی ڕەش بەتەواوی دەبینرێن کە گەڕان و هەڵکوتانە سەریان ئەنجام دەدەن، هەروەها بەشداری لە سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی ژنان دەکەن، ئەم ژنانە ئەندامی زەینەبیاتن، لە ئۆپەراسیۆنە ئاسایشی و هەواڵگرییەکاندا مەشق و خولیان پێکراوە، دەبنە ئاماژەیەک لە دەستی حوسییەکان بۆ بێدەنگکردنی هەموو دەنگێکی ناکۆکی ژنان.

 

ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ تێوەگلانی زەینەبیاتیان لە دەستگیرکردنی چالاکوانان و هەڵکوتانە سەر ماڵەکان و بەکارهێنانی ئەشکەنجەی دەروونی و جەستەیی دژی ژنانی دەستگیرکراو بەڵگە کردووە، هەندێک لە شایەتحاڵەکان باس لە بەکارهێنانی تاکتیکی بێزار و بێڕێزی دەکەن کە ئامانجیان شکاندنی ئیرادەی ژنان و ناچارکردنیانە بۆ بێدەنگی.

 

ئەم یەکە سەرجەم ژنانە بۆ پاراستنی ژنان یان بەهێزکردنی ژنان دانەمەزرا، بەڵکو بۆ سنووردارکردن و چاودێریکردنیان دامەزراوە، کار بۆ سەپاندنی ئەو نۆرمانە دەکات کە ئازادی ژنان بەرتەسک دەکەنەوە و وەک ئاماژەیەک بەکاردێت بۆ ترساندنی تەواوی کۆمەڵگە بە نیشاندانی ئەوەی کە دەستڕاگەیشتنی حوسییەکان تەنانەت بۆ ژنانیش دەگرێتەوە، کە بڕیارە زیانلێکەوتوو بن نەک تاوانبار.

 

بوونی ئەم یەکەیە گوزارشت لە ئامێرە ئاسایشییە ڕەقەکانی حوسییەکان و عەقڵیەتی توندڕەوی دەکات، ئاشکرای دەکات کە ژنان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان نەک هەر ڕووبەڕووی توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتی دەبنەوە، بەڵکو هێزێکی ئاسایشی ژنە کە بە تایبەتی بۆ بێدەنگکردنیان داڕێژراوە.

 

ژمارەکان چیرۆکەکە دەگێڕنەوە

ساڵی ٢٠٢٥ تەنها درێژەپێدەری ئەو ململانێیە درێژخایەنە نەبوو لە یەمەن، بەڵکو ساڵێک بوو کە گەورەیی ئەو کارەساتەی ئاشکرا کرد کە ژنان و منداڵانی کچ تووشی بوون، ئەو ئامارانەی لە لایەن مافی مرۆڤ و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، تەنها ئامارێکی سارد نەبوون، بەڵکو چیرۆکی ژیانی ڕۆژانە بوون کە بە خوێن و فرمێسکەوە دەگێڕدرانەوە، کە تێیدا ژنانی یەمەن بوونەتە گەورەترین زیانلێکەوتووی توندوتیژی و دابەشبوونی سیاسی.

 

ڕاپۆرتێکی تۆڕی ماف و ئازادییەکانی یەمەن زیاتر لە ٥٦١٨ پێشێلکاریی حوسییەکان لە نێوان ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ و کۆتایی مانگی تەمووزی ٢٠١٥ لە یەمەن لە دژی ژنان لە یەمەن بەڵگەدار کردووە.

 

پێشێلکارییەکان لە کوشتن و بریندارکردنەوە تا دەگاتە ڕفاندن و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و ئەشکەنجەدانی جەستەیی و دەروونی، جگە لە دەرکردن لە کارەکانی کەرتی گشتی و دامەزراندنی زۆرەملێ، تۆڕەکە ١٤٧٩کەیسەکانی کوشتن و ٣٣٩٨ برینداری تۆمارکردووە کە لە ئەنجامی تۆپباران و تەقینەوەی مین و تەقەی قەناس بەدەستەکان بووە، هەروەها ٥٤٧ کەیسی ڕفاندن و ئەشکەنجەدان و ١٧٦کەیسی دامەزراندنی زۆرەملێ، لەنێویاندا خوێندکاری کچ.

 

پارێزگاری تەعز لە پێشەنگی لیستی سەرپێچییەکاندایە بە ١٨٠٢ کوشتن و حەدەیدە بە ٢١٩ کوشتن و عەدەن بە ٥٨ کەیس، ئەو کەیسانەی کە ماونەتەوە بەسەر پارێزگاکانی دیکەدا دابەش کراون، لەوانە لەحج، ماریب، جەوف و بەیزا، هەروەها تۆڕەکە بەڵگەی کوشتنی ٢٧٤ ژنی بە مینی چێنراو لەلایەن حوسییەکانەوە لە ناوچە نیشتەجێبوون و کێڵگەکان و ١٢٤ ژن کە بە تەقەی قەناس بەدەستەکان کوژراون و ٩١ قوربانی بە تەقەی ڕاستەوخۆی دەمانچە، جگە لە کوشتنی ٤٦ ژن بە ڕێگەی دیکەی وەک ڕاکردن بەسەریان و چەقۆ لێدانیان.

 

بەپێی ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، ٦.٢ ملیۆن ژن و منداڵای کچ لە یەمەن ڕووبەڕووی مەترسی ڕاستەوخۆی توندوتیژی دەبنەوە و پێویستیان بە هاوکاری ڕزگارکەری ژیان هەیە، دوو لەسەر سێی منداڵانی کچی یەمەن پێش تەمەنی ١٨ ساڵی ناچار دەکرێن هاوسەرگیری بکەن، کە ئەمەش جۆرێکە لە توندوتیژی کۆمەڵایەتی پەیوەست بە هەژاری و ناسەقامگیرییەوە.

 

پێکهاتەی کۆمەڵایەتی

پێکهاتەی کۆمەڵایەتی لە یەمەن کە بە یاسا و سیاسەتی فەرمی بەهێز دەکرێت، ئەو شتە بە پیاوان دەبەخشێت کە پێی دەوترێت "مافی دیسپلینکردنی ژنان" لەناو خێزانەکەدا، لە کاتێکدا هەندێک لە ژنکوژییەکان دەبنە مانشێتی ڕۆژنامەکان، بەڵام بەشێکی زۆری دیکەش بە شاراوەیی لە چاوی هاوڵاتیاندا دەمێننەوە، هەروەها کەیسەکانی توندوتیژی خێزانی.

 

لە چەند ساڵی ڕابردوودا ئاژانسەکەمان ڕاپۆرت و چیرۆکی ڕۆژنامەوانی سەبارەت بە توندوتیژی و ژنکوژی بەڵگەدار کردووە، لە تاوانێکی شۆککەردا لە شاری سەنعای پایتەخت، لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٥ی، هاوژینێک تەقەی لە ژنەکەی کرد و کوشتی، هەروەها کوشتنێکی دیکە لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٥ ڕوویدا، کاتێک مامۆستایەک لەلایەن هاوژینەکەیەوە کوژرا، ئەم تاوانانە ڕووداوی گۆشەگیر نین، بەڵکو ئەوان نوێنەرایەتی پرسێکی ڕاستی دەکەن کە داوای دەستێوەردانی دەسەڵاتە پەیوەندیدارەکان و دەرکردنی یاسای ڕوون دەکات کە توندوتیژی دژی ژنان بە هەموو جۆرەکانیەوە تاوانبار بکات.

 

لە کۆمەڵگەی یەمەندا زۆرجار ژنان بە ئاستەمی توندوتیژی و دەستدرێژیکردن بە تایبەت لە ناو خێزاندا بە سەختی دەزانن، نەبوونی یاسای ڕوون کە توندوتیژی دژی ژنان بە تاوان دەزانێت، یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامبوون و پەرەسەندنی، هەروەها داب و نەریتەکان ڕۆڵیان هەیە لە ڕەوایەتیدان بە توندوتیژی دژ بە ژنان لە کۆمەڵگەی یەمەندا، کە زیانلێکەوتووەکە تاوانبار دەکرێت، توندوتیژییەکە ڕەوا دەبینرێت و ئەویش بە بەرپرسیار دەزانرێت، تەنانەت هەندێکجار تا ڕادەی پاساودانی کوشتنیش.

 

وەدەرنانی سیستماتیکی

لە وڵاتێکدا کە بەهۆی ململانێ و دابەشبوونی سیاسییەوە ماندوو بووە، ژنانی یەمەن نەک هەر بوونەتە زیانلێکەوتووی توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتی، بەڵکو ڕووبەڕووی دوورخستنەوەی سیستماتیکی لە پۆستەکانی بڕیاردان بوونەتەوە، ئەم دوورخستنەوەیە تەنها نەبوونی پۆستی فەرمی نییە، بەڵکو لە پەراوێزخستنی دەنگەکانیان و سنووردارکردنی بەشداریکردنیان و بەرکەوتنیان بە پێشێلکارییە ڕاستیەکان لەسەر ئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریدا ڕەنگ دەداتەوە.

 

لە سەنعا ژنان لە پۆستە بڕیاردەرەکاندا هیچ ئامادەیییەکی ڕاستەقینەیان نییە، ئەو چالاکوانانەی هەوڵی بەشداریکردنیان لە کاری سیاسی یان مەدەنیدا داوە، تووشی دەستگیرکردن و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ کراون و هەندێکیان ڕووبەڕووی ئەشکەنجەی دەروونی و جەستەیی بوونەتەوە، ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ سەدان کەیسی بەڵگەدار کردووە کە ئاشکرایان کردووە ژنان ڕاستەوخۆ دەکرێنە ئامانج بۆ ئەوەی دەنگیان بێدەنگ بکەن.

 

لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی کاتیی دانپێدانراوی نێودەوڵەتیدا، لە کاتێکدا ژنان پلەیەک نوێنەرایەتیان هەیە، بەشداریکردنیان تا ڕادەیەکی زۆر ئاماژەی و سنووردار دەمێنێتەوە، زۆرێک لە ژنان لە پۆستەکانی سەرکردایەتی دوورخراونەتەوە و دەرفەتی بەشداریکردنیان لە دانوستانەکانی ئاشتی یان داڕشتنی سیاسەتی گشتی بێبەش کراون، ئەم پەراوێزخستنە دەرخەری ئەوەیە کە چۆن دابەشبوونی سیاسی خەباتی دەسەڵاتی لە پێشینەی داناوە بەسەر بەشداریکردنی نیوەی کۆمەڵگە لە بونیادنانی داهاتوودا.

 

یەک دەنگ ناتوانێت ئەو شتە بگۆڕێت کە سەدان پیاو بڕیاری لەسەر دەدەن

لە ڕاستیەکدا کە بڕیارە پەرلەمان ببێتە سەکۆیەک بۆ هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگە، ژن و پیاو، ڕاستییەکان تەواو جیاواز بوون، پیاوان دەستیان بەسەر هەموو کورسییەکاندا گرتووە جگە لە یەک کورسی، ئەمەش وایکردووە ژنان بە کردەوە هیچ نوێنەرایەتییەکیان نەبێت و یاسای جیاکارییان لە دژیان بەردەوام کردووە.

 

لەناو هۆڵی پەرلەمان زیاتر لە ٣٠٠ پیاو گفتوگۆ و دەنگ لەسەر ئەو یاسایانە دەکەن کە چارەنووسی کۆمەڵگە دیاری دەکەن، لە کاتێکدا تاکە ژنێک دادەنیشێت، بەرپرسیارێتی نوێنەرایەتیکردنی نیوەی کۆمەڵگە لە ئەستۆ دەگرێت، بەڵام دەنگی ئەو هەرچەندە بەهێز بێت، ناتوانێت ئەو شتە بگۆڕێت کە سەدان پیاو بڕیاری لەسەر دەدەن.

 

ئەم نەبوونیە نزیکەی کۆی گشتی ژنان لە پەرلەمان ڕاستەوخۆ لە یاساداناندا ڕەنگدانەوەی هەبوو، یاساکانی باری کەسی، یاساکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە و تەنانەت یاساکانی پەیوەست بە کار و خوێندنەوە پڕ بوون لە جیاکارییەکی ڕوون لە دژی ژنان، کەس بەرگری لە مافەکانیانی نەکرد و بە ڕاستی پرسەکانی نەوروژاند، چونکە یەک دەنگ نەیدەتوانی بەرگەی کۆڕێکی گەورەی پیاو بگرێت.

 

یاسای یەمەن توندوتیژی دژی ژنان بەردەوام دەکات

لە یەمەن توندوتیژی دژی ژنان ڕەگ و ڕیشەی قووڵی لە خودی دەقە یاساییەکاندا داکوتاوە، یاساکانی باری کەسی و سزادان کە پڕن لە کەلێن و بڕگەی جیاکاری، بەشدارییان لە واقیعڕاستیەکدا کردووە کە ژنان زیاتر بەرەوڕووی توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتی دەبنەوە، هەروەها دەرفەت بە تاوانباران دەبەخشێت بۆ ڕزگاربوون لە سزا.

 

یاساکانی یەمەن دەسەڵاتێکی فراوان بەسەر ژناندا بە پیاوان دەبەخشن، بەتایبەتی لە بواری هاوسەرگیری و جیابوونەوەدا، ماددەکانی یاسای باری کەسی ڕێگە بە هاوسەرگیری منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی دەدات و مافی ئەوەی بە سەرپەرشتیاران دەبەخشێت کە ڕێگری لە هاوسەرگیری ژنێک بکەن بەبێ پاساو، ئەمەش کارێکە کە بە "سەرپەرشتیاری" ناسراوە، ئەم بڕگانە ژنان ناخەنە ژێر سەرپەرشتی هەمیشەییەوە، ئەمەش وای لێدەکات کە تووشی بزاری ببێت.

 

جگە لەوەش بۆشایی لە مامەڵەکردن لەگەڵ تاوانەکانی شەرەف و توندوتیژی خێزانییدا هەیە، زۆرێک لە کەیسەکان دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی سزاکان یان دەرکردن بە بیانووی داب و نەریت، ئەمەش کولتووری بێ سزای بەهێزتر دەکات، هەروەها یەمەن یاسایەکی دیاریکراوی نییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی یان توندوتیژی ئۆنلاین دژی ژنان، سەرەڕای زیادبوونی بڵاوبوونەوەی ئەو جۆرە پێشێلکارییانە.

 

یاسای یەمەن بووەتە ئاماژەیەک بۆ چەسپاندنی توندوتیژی دژی ژنان، دەقە جیاوازەکان و کەلێنە یاساییەکان، لەگەڵ نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی، ارستیەکی نائارامکەریان دروستکردووە کە ژنانی یەمەن زیاتر بەرەوڕووی دەستدرێژیکردوونەتەوە.

 

توندوتیژی ئەلکترۆنی و ڕاگەیاندن

ژنان و منداڵانی کچ ڕووبەڕووی ڕەشبگیری دەبنەوە و بەهۆی نەبوونی یاسای خۆپارێزی لە دژی تاوانە ئەلیکترۆنییەکان ئەم دیاردەیە بەرەو فراوانبوون دەچێت، ئەمەش مەترسییەکی ڕاستی لەسەر ژنان دروست دەکات، چونکە نەبوونی ئەو جۆرە یاسایانە و دەسەڵاتی یاسادانانی یەمەن لە هاوسەنگی لەگەڵ پێشهاتەکان و هەموارکردن و نوێکردنەوەی یاساکانی ئێستا بۆ چارەسەرکردنی ئەم پێشهاتانە، بەتایبەتی سەبارەت بە تاوانە ئەلیکترۆنییەکان، هەراسانکردنی ئەلکترۆنی و ڕەشبگیری ئۆنلاین، کە ژنان لە یەمەن ڕووبەڕووی دەبنەوە، وایکردووە زیاتر بەرەوڕووی ئەم تاوانانە ببنەوە.

 

زۆرێک لە ژنان و منداڵانئی کچ لە ترسی دەنگۆ، ناچارن مامەڵە لەگەڵ ڕەشبگیرەکان بکەن، کۆمەڵگەی یەمەن هێشتا ژنان و تەنانەت زیانلێکەوتووەکان وەک تاوانبارێک دەڕوانێت کە شایەنی ئەوەن ئەوەی بەسەریان دێت بەبێ ئەوەی تاوانبارەکە تاوانبار بکات، ئەم کەلێنە کۆمەڵایەتییە لەلایەن ڕەشبگیرەکانەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجە زیانبەخشەکانیان دەقۆزرێتەوە.

 

هەروەها هەڕەشەی ئەلکترۆنی ژنانی چالاکوان، سیاسەتمەداران، ڕۆژنامەنووسان و ئەوانەی بەشدارن لە ژیانی گشتیدا دەکەنە ئامانج، ژنانی سەرکردایەتی و پۆستە سیاسییەکان تووشی هەڵمەتی زانیاری ناڕاستی سیستماتیک دەبن کە ئامانج لێی پەراوێزخستنیان و ناچارکردنیانە بۆ کشانەوە لە ژیانی گشتی.

 

هەڵمەتە سیستماتیکییەکانی چەواشەکاری و هاندان لە دژی ئیفتیهان مەشهری، بەڕێوەبەری ئۆفیسی سندوقی پاککردنەوە و باشترکردن لە شاری تەءز لە باشووری ڕۆژئاوای یەمەن، پێش تیرۆرکردنی لە ١٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٥، بەڵگەیە لەسەر ئەو ئاستەنگانەی کە ڕووبەڕووی ژنان دەبنەوە لە جیهانی ئەلکترۆنیدا، کە بۆ دوورخستنەوەیان داڕێژراوە، ئیفتیهان مەشهری بە دەستپاکی کار دەکات و بڕیاری باشی لە دامەزراوەیەکی گرنگی داهاتدا جێبەجێ کردووە لە چوارچێوەی ژینگەیەکی پڕ لە گەندەڵی و خزمایەتیدا، ئەو هەڕەشە ئەلکترۆنیانەی کە ڕووبەڕووی بووەوە هەوڵێک بوو بۆ پەراوێزخستن و بێهیواکردنی، بەڵام ئەو خۆڕاگر بوو، توانای خۆی بۆ بڕیاردان و سەرکردایەتیکردنی ژیرانە نیشان دا، هەروەها تیرۆرکردنی تاوانێک بوو دژی هەموو ژنان.

 

بزووتنەوەی ژنان

لە نێوان ساڵانی ٢٠١١ بۆ ٢٠١٤، یەمەن شایەتحاڵی بزووتنەوەیەکی ژنان بوو کە خاڵی وەرچەرخانی گەشتی ژنانی یەمەن بەرەو بەشداری چالاکوانانە لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا دیاری کرد، ئەم بزووتنەوەیە تەنها ئاماژەی نەبوو، بەڵکو ئەنجامێکی بەرجەستەی بەدەستهێنا، دیارترینیان پەسەندکردنی سیستەمی پشک لەلایەن کۆنگرەی گفتوگۆی نیشتمانییەوە کە مسۆگەری نوێنەرایەتی ژنان دەکات بەلایەنی کەمەوە ٣٠٪ لە کامپە جیاوازەکاندا.

 

بەڵام لە دوای ساڵی ٢٠١٥ لەگەڵ سەرهەڵدانی ململانێ و دابەشبوونی سیاسی، بزووتنەوەی ژنا دابەزینێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لاوازی بەشداری ژنان لە دانوستانەکانی ئاشتیدا دیارترین نیشاندەری ئەم دابەزینە بوو، چونکە دەنگیان لە مێزی دانوستانەکاندا ئامادەنەبوو، سەرەڕای ئەوەی زۆرترین کاریگەری شەڕیان لەسەر بوو.

 

سەرەڕای ئەم پاشەکشەیە، بزووتنەوەی ژنان لەم ساڵانەی دواییدا تا ڕادەیەک دەستی بە چاکبوونەوە کردووە، چەندین گروپی نوێی ژنان سەریان هەڵداوە، چ لە ئاستی ناوخۆیی و چ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا چالاکن، ئامانجیان پشتگیریکردنە لە ڕۆڵی ژنان لە بونیادنانی ئاشتی و داوای بەشداریکردنیان لە هەموو ئاستەکاندا، ئەم دەستپێشخەرییانە هیوای ئەوەیان هەڵگیرساندووە کە ژنانی یەمەن توانای وەرگرتنەوەی شوێنی شایستەی خۆیان هەیە و دەنگیان بە بیستراو دەمێنێتەوە، بەبێ گوێدانە ئاستەنگەکان.

 

بڕیارنامەی ١٣٢٥... بەرهەمی هەوڵی ماندوو نەناسانە

لە جیهانێکدا کە بەهۆی ململانێی چەکدارییەوە لەیەکتر جیا بووەتەوە، زۆرجار ژنان زیانلێکەوتووی بێدەنگ بوون، قورسایی شەڕیان لە ئەستۆ گرتووە بەبێ ئەوەی ڕێگەیان پێبدرێت بەشداری بڕیاردان یان ئاشتیسازی بکەن، بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٠دا بڕیارنامەی ١٣٢٥ی ئەنجومەنی ئاسایش ئەم بێدەنگییەی شکاند و ژنانی خستە دڵی هاوکێشەی ئاسایش و ئاشتی و وەک هاوبەشێکی پێویست لە پێشگیری لە ململانێکان و چارەسەرکردن و ئاوەدانکردنەوەی دوای ململانێکان ناساند.

 

بڕیارنامەی ١٣٢٥ لە بۆشاییدا سەریهەڵنەدا، بەڵکو لوتکەی هەوڵە ماندوونەناسەکانی ڕێکخراوەکانی ژنان و مافی مرۆڤ بوو لە سەرانسەری جیهاندا، کە داوای دانپێدانانی ڕۆڵی ژنانیان دەکرد لە چارەسەرکردنی کاریگەرییەکانی ململانێدا، بڕیارنامەکە کۆمەڵێک بنەمای خستەڕوو کە ئامانجیان باشترکردنی دۆخی ژنانە لە کاتی ململانێکان و دوای ململانێکان، هەروەها هانی تێکەڵکردنی چارەسەری ڕەگەزی لە هەموو سیاسەتەکانی ئاسایش و ئاشتیدا درا.

 

لە بڕگە سەرەکییەکانیدا بریتی بوون لە: پاراستنی ژنان و منداڵانی کچ لە توندوتیژی سێکسی و جەستەیی لە کاتی شەڕە چەکدارییەکان، لەوانەش ژنان لە پرۆسەی بڕیاردانی ئاشتی و ئاسایشدا لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، تێکەڵکردنی چارەسەری ڕەگەزی لە پلانەکانی ڕێگریکردن لە ململانێ و ئاوەدانکردنەوەی دوای ململانێ و بەهێزکردنی ڕۆڵی ژنان لە بونیادنانی ئاشتیدا لە ڕێگەی بەشداریکردن لە دانوستان، نێوەندگیری و بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان.

 

ئەم بڕیارنامەیە دوو هێندە گرنگە، بەو پێیەی ئەو ململانێیەی لە دوای ساڵی ٢٠١٥ سەریهەڵدا، بوونی ژنانی بەشێوەیەکی بەرچاو لاواز کردووە و لە دانوستانەکانی ئاشتی دوورخستوونەتەوە، سەرەڕای ئەوەی زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە، دەستپێشخەرییەکانی ژنانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، کە لەسەر بنەمای بڕیارنامەی ١٣٢٥، دەستیان کردووە بە داوای نوێنەرایەتییەکی دادپەروەرانە بۆ ژنان و تێکەڵکردنی پرسەکانی ڕەگەزی لە هەر چارەسەرێکی سیاسی داهاتوودا.

 

لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین ئازارەکانی ژنانی یەمەن تەنها کاریگەرییەکی لاوەکی ئەو ململانێیە نییە، بەڵکو ناوەکی ئەو کارەساتە مرۆییەیە کە ساڵانێکە یەمەن تووشی بووە، بەڵام ژنانی یەمەن وەک ئەماژوی خۆڕاگری و هێزێکی شاراوە دەمێننەوە کە توانای ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵگەی هەیە ئەگەر دەرفەتی بەشداریکردن لە ئاشتی و بڕیاردانیان پێ بدرێت، ئایندەیەکی دادپەروەر و سەقامگیر بۆ یەمەن تەنها لە ڕێگەی ئیرادەیەکی سیاسی یەکگرتووەوە بەدەست دێت کە پێگەی ژنان وەک پایەیەکی بنەڕەتی لە پێناوی دادپەروەری و یەکسانیدا بگەڕێنێتەوە و پرسەکانیان بخاتە ناو دڵی هەر پڕۆژەیەکی ئاشتی نیشتمانییەوە.