لاڤە کوردە

 

سلێمانی- خۆپیشاندان لەلایەن ماف و ئازادییەکانی مرۆڤەوە مسۆگەر دەکرێت، لە سەرووی هەموو شتێکەوە مافی ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە و مافی ئازادی ڕادەربڕینە، زۆربەی کۆبوونەوەکان ئەو کۆبوونانەن کە بۆچوونی خۆیان دەربڕیوە، مافی ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە پارێزگاری لە هەر کۆبوونەوەیەکی بەمەبەست و کاتی تاکەکان دەکات لە شوێنێکی تایبەت یان گشتیدا بۆ مەبەستی دەربڕینێکی هاوبەش.

 

خۆپیشاندان دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ پێشکەوتن و بەرگریکردن لە مافەکانی ئەوانی تر، توانای خۆپیشاندان بە شێوەیەکی ئاشکرا و ئاشتیانە نەک تەنها بە مافەکانی ئازادی گردبوونەوەی گشتی و ئازادی ڕادەربڕین مسۆگەر دەکرێت، بەڵکو کۆمەڵگە ڕێز لە مافەکان دەگرێت.

 

خۆپیشاندانەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەبووە لە مێژووی پێشکەوتن و بەرەوپێشبردنی مافەکانی مرۆڤدا وەک: لە ساڵی ۱۹۳۰ خۆپیشاندان لە هیندستان لە دژی دەسەڵاتی داگیرکاری بەریتانیا، لە ساڵی ۱۹۵۰ لە ئەفریقای باشوور دژی جیاکاری ڕەگەزی، لە ساڵی ١٩٦٣ لە واشنتۆن بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ئەمریکا، خۆپیشاندانی خوێندکاران بۆ چاکسازی دیموکراسی لە گۆڕەپانی تیانانمێن لە چین لە  ساڵی ۱۹۸۹، لە ساڵی ۲۰۱۰دا، شۆڕشی بەهاری عەرەبی "بەهاری گەلان" لە تونس دەستیپێکرد، لە ساڵی ٢٠٢٠ دا بە چەندین هۆکار خۆپیشاندان لە سەرانسەری جیهاندا بڵاوبوونەتەوە، خۆپیشاندانی گەلانی ستەملێکراوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران لە ساڵی ٢٠٢١ لەدوای کوشتنی ژینا ئەمینی بەدەستی پۆلیسی ڕەوشتی ڕژێمی ئیران.

 

ژنان بە خۆپیشاندان مافی دەنگدانیان بەدەستهێنا

ئەو خۆپیشاندانانەی کە لە سەرەوە تۆمارکراون بەهۆی میراسە هەمیشەییەکەیانەوە بەناوبانگن، بەڵام خۆپیشاندانی تاکەکەسی پێویست ناکات لە ڕووی مێژووییەوە بەناوبانگ بێت بۆ ئەوەی میراسێکی هەمیشەیی هەبێت، ئەو ٨ کاتژمێر کارکردنەی کە لە زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا باوە، ئەنجامی چەندین ساڵەی خۆپیشاندانە دژی بارودۆخی سەختی کار، لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، ژنان لە هیچ شوێنێکدا نەیانتوانی دەنگ بدەن،دوای خۆپیشاندانی بێشومار بۆ مافی دەنگدانی ژنان، ئێستا ژنان دەتوانن بە شێوەیەکی یاسایی دەنگ بدەن لە هەموو وڵاتێکدا کە هەڵبژاردنی تێدایە.

 

لەبەر ئەم هۆکارانە و چەندین هۆکاری دیکە خۆپیشاندان ئامڕازێکی بەهێزە بۆ پەرەپێدان و بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ، هیچ مافێکی مرۆیی بە فەرمی لە یاسای نێودەوڵەتیدا بە ناوی "مافی خۆپیشاندان" پێناسە نەکراوە، وشەی "خۆپیشاندان" لە جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤدا نادۆزیتەوە، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە لە ڕاستیدا مافی مرۆڤ پارێزراو نییە.

 

خۆپیشاندان بریتییە لە: خۆپیشاندانی سیاسی، کردارەکانی مانگرتن، دانیشتن و ئێشکگری، چاودێری، کۆبوونەوە، داخستنی شەقام... و چەندینی تر، پێویستە مافی کۆبوونەوە بە شێوەیەکی ئاشتیانە جێبەجێ بکرێت.

 

خۆپیشاندان ئازادی ڕادەربڕینە

زۆربەی خۆپیشاندەران دەیانەوێت پەیامێک بگەیەنن بۆیە مافی خۆپیشاندان بە توندی پەیوەستە بە مافی ئازادی ڕادەربڕین، ئەم مافە مسۆگەری ئەوە دەکات کە هەموو کەسێک دەتوانێت بۆچوونێکی هەبێت و دەریببڕێت بەبێ دەستوەردانی دەسەڵاتدارانی گشتی یان لایەنی سێیەم، خەڵک بە چەندین شێوەی جیاواز خۆیان دەردەبڕن،هونەر، قسەکردن، هۆنراوە، هاوارکردن، چرپە، سەماکردن، نووسین، هەموو کەسێک مافی ئەوەی هەیە بیرو و بۆچوونی خۆی دەرببڕێت.

 

هەروەها مافی ئازادی ڕادەربڕین مافێکی بەکۆمەڵە کە توانای گروپە کۆمەڵایەتییەکان بۆ گەڕان بەدوای زانیاری و دەنگی بیروڕای بەکۆمەڵیان لە ڕێگەی میتۆدە جیاوازەکانەوە دەپارێزێت، ئەم مافە کۆمەڵایەتییە بەتایبەتی گرنگە بۆ خۆپیشاندانەکان.

 

مافی ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە و ئازادی ڕادەربڕین بە تەواوی بەستراوەتەوە بە خۆپیشاندانەوە، بەبێ توانای دەربڕینی بۆچوونی ئازاد، کۆبوونەوە گشتییەکان تەنها کۆبوونەوەی بەکۆمەڵی خەڵکن بەبێ هیچ پەیامێک.

 

کێ خۆپیشاندان دەکات؟

خۆپیشاندان ڕێگایەکی گرنگە بۆ ئەوەی خەڵک کۆببنەوە و کۆڕێک بۆ گفتوگۆی گشتی و بەشداری سیاسی دروست بکەن، خۆپیشاندانی بەکۆمەڵ هەندێک لەو ئامڕازانەیە کە زۆرترین دەستیان پێدەگات، بەتایبەتی گروپە پەراوێزخراوەکان، بۆ دەربڕینی بۆچوونەکانیان بە تایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە مافی مرۆڤیان پێشێل کراوە لە خۆپیشاندانەکاندا، ئەوانەی بێدەنگکراون، بێ دەسەڵاتن یان بێ مافن، دەتوانن داوای دەنگی خۆیان و هێزی سیاسی خۆیان بکەن.

 

مافی خۆپیشاندان لە بواری دیجیتاڵیدا

هەرچەندە کۆبوونەوە بە شێوەیەکی گشتی وەک کۆبوونەوەیەکی فیزیکی خەڵک تێدەگات، بەڵام ئەمڕۆ سنوورەکانی نێوان جیهانی دیجیتاڵ و فیزیکی زیاتر کون دەبن، ئینتەرنێت ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ئاسانکردنی کۆبوونەوەی فیزیکی و لە خۆیدا شوێنێکە بۆ کۆبوونەوەی بەکۆمەڵ، خۆپیشاندان و مانگرتن و ڕێپێوانەکان گەشە دەکەن و کاتێک خەڵک دەچنە سەر شەقامەکان، زۆربەی هەماهەنگی و ئامادەکارییەکان لەسەر ئینتەرنێت ڕوودەدات، بۆیە پێویستە مافی خۆپیشاندان لە هەردوو بواری فیزیکی و دیجیتاڵیدا بپارێزرێت.

 

لە ساڵی ٢٠١٣، ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارێکی پەسەند کرد کە تیایدا جەخت لەسەر پابەندبوونی دەوڵەتەکان دەکاتەوە بۆ ڕێزگرتن و پاراستنی تەواوی مافەکانی هەموو تاکەکان بۆ کۆبوونەوە بە شێوەیەکی ئاشتییانە و ئازادانە بە فیزیکی و دیجیتاڵی.

 

دەوڵەتانی واژۆکەر ناچارن مافی خۆپیشاندان بپارێزن

هەردوو جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ و پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ مافە مەدەنی و سیاسییەکان "ICCPR" چەند ماددەیەکیان هەیە کە باس لە مافی گردبوونەوەی ئاشتیانە و مافی ئازادی ڕادەربڕین دەکەن.

 

ICCPR یاسای نێودەوڵەتی پابەند دەکات، واتە دەوڵەتانی واژۆکەر ناچارن ئەم مافانە لە یاسای نیشتمانیدا پەسند بکەن، ئەمە لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە چاودێری دەکرێت، بە شێوەیەکی ئاسایی هەر چوار ساڵ جارێک ئەو وڵاتانەی کە واژۆیان  کردووە دەبێت ڕاپۆرت پێشکەش بکەن لەسەر چۆنیەتی جێبەجێکردنی پاراستنی ئەم مافانە، لیژنەکە بەرپرسیارە لە دڵنیابوون لەوەی کە هەموو واژۆکەرەکان پابەندی بەڵێنەکانیان بن.

 

جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ هەروەها پارێزگاری لە مافی خۆپیشاندان دەکات، چونکە کۆبوونەوەی گشتی ماوەیەکی زۆرە ئامرازێکە بۆ داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ بۆ هاندانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و فشارخستنە سەر دەسەڵاتداران لەسەر بابەتەکانی مافی مرۆڤ.

 

بەندی ٥،٦،١٢ی جاڕنامەکە بە تایبەتی جەخت لە مافی هەموو کەسێک دەکاتەوە بۆ پاراستنی بەرگری لە مافەکانی مرۆڤ، هەروەها داوا لە دەوڵەتەکان دەکات کە پارێزگاری لە هەموو کەسێک بکەن لە دژی هەر جۆرە تۆڵەسەندنەوەیەک یان ناخۆشییەک لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاسایی ئەو مافانە، دەوڵەتەکان بەرپرسیارن لە جێبەجێکردن و ڕێزگرتن لە بڕگەکانی، بەتایبەتی چونکە لەلایەن کۆمەڵەی گشتییەوە پەسەندکراوە و لەبەر ئەوە پابەندبوونێکی بەهێزە لەلایەن وڵاتانەوە بۆ جێبەجێکردنی.

 

مافی ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە و ئازادی ڕادەربڕین لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دانپێدانراوە و لە سەرووی یاسای نەتەوەییەوەیە.

 

مافی خۆپیشاندان ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە

چالاکییەکانی خۆپیشاندان ماوەیەکی زۆرە ڕووبەڕووی سەرکوتکردن و سزادان و ڕێوشوێنەکانی ڕێگریکردن بووەتەوە. 

 

-کوژاندنەوەی ئینتەرنێت

داخستن و کوژاندنەوەی ئینتەرنێت ئاماژە بە حاڵەتەکانی حکومەت دەکات کە دەستگەیشتن بە هەموو یان بەشەکانی ئینتەرنێت بلۆک دەکەن، داخستنی ئینتەرنێت دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر مافی گردبوونەوەی ئاشتیانە، چونکە بەتایبەتی توانای ڕێکخەران بۆ پەیوەندیکردن و بڵاوکردنەوەی هەروەها بۆ جوڵاندنی کۆمەڵێکی زۆر لە خەڵک بە شێوەیەکی خێرا و کاریگەر لاواز دەکات، کرداری بلۆککردنی پەیوەندییەکان دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر ڕێگریکردن لە ڕێکخراو یان بڵاوکردنەوەی کۆبوونەوەیەکی فیزیکی.

 

-بەکارهێنانی پۆلیس و هێز

بەکارهێنانی هێز دەتوانێت ستراتیژێکی پێویست و گونجاو بێت بۆ جێبەجێکردنی یاسا، بەڵام تەنها لە بارودۆخی نائاساییدا! ئەرکی سەرەکی پۆلیس ئاسانکارییە بۆ خۆپیشاندانی ئاشتیانە. بەشێک لەو ئەرکە بریتییە لە کەمکردنەوەی ناکۆکییەکان لە ڕێگەی دیالۆگەوە، بەکارهێنانی هێز کاریگەر نییە لە کەمکردنەوەی گرژییەکان و دەبێت تەنها وەک دوایین چارەسەر بەکاربهێندرێت.

 

-شکستی ئەرکی پۆلیس

زۆرجار پۆلیس پابەند نابێت بەو پێداویستیانەوە بە سەرکوتکردن یان بەکارهێنانی هێزی زیاد لە پێویست و پێشێلی مافی خۆپیشاندان دەکات، لە زۆربەی حاڵەتەکاندا حکومەتەکان لە پشت ئەو ڕێوشوێنانەوە دەوەستن.

 

گەنجان پێشەنگی خۆپیشاندانەکانن

لەم دواییانەدا شەپۆلێکی بەرچاوی بزووتنەوەی داواکردنی مافەکان لە سەرانسەری جیهاندا هەبووە، زۆرجار لەلایەن گەنجانەوە سەرپەرشتی دەکرێت کە خەبات دەکەن بۆ ئابووری، کەشوهەوا، دادپەروەری ڕەگەزی. لە هۆنگ کۆنگ و چیلییەوە، کە گەنجان داوای مافە دیموکراسییەکانیان دەکەن، بۆ پۆڵەندا و ئەرجەنتین، لەوێ فێمێنیستەکان چوونە سەر شەقامەکان بۆ بەرگریکردن لە مافی زایەندی و زاوزێکردن، لە باکوورو ڕۆژهەڵاتی سووریا و سووریا خۆپیشاندانەکان دژی قڕکردن و هێرشەکان و سیاسەتی فشارو گەمارۆی حکومەتی شام، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران دژی سیاسەتی سەرکوتکردن و حجابی زۆرەملێ و لەسێدارەدان لە لایەن ڕژێمی ئێران، لە باکووری کوردستان و تورکیا بۆ زانینی چارەنووسی بێسەروشوێن بووان، لە باشووری کوردستان و عێراق بۆ باشتربوونی ژیان و ئابووری.

 

لە هەمان کاتدا، ئەمانە و بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکانی دیکە زۆرجار ڕووبەڕووی سەرکوتکردن دەبنەوە لەلایەن دەوڵەتەکانەوە، جا لە ڕێگەی سنووردارکردنی نایاساییەوە بێت، وەک تاوانبارکردنی داکۆکیکارانی مافەکانی مرۆڤ کە دەچنە سەر شەقامەکان، یان لە ڕێگەی بەکارهێنانی زۆری هێز و تەکنیکەکانی پۆلیسی بێ پاساو.

 

لەم ساڵانەی دواییدا گەنجان ڕێپێوان و چالاکی دیجیتاڵیان ڕێکخستووە وەک بەشێک لە مانگرتنەکانی خوێندنگەکان بۆ کەشوهەوا و ملیۆنان کەسیان لە ٧ هەزارو ٥٠٠ شار لە سەرانسەری جیهاندا جوڵاندووە و گروپە فێمێنیستییەکان و چالاکوانانی مافەکانی ژنان چەندین ڕێپێوانیان بەڕێوەبردووە بۆ ناڕەزایەتی دژ بە جیاوازی مووچەی ڕەگەزی و ڕێکخەرانی ئەفریقی ئەمریکی و گروپە کەمینەکانی دیکە سەرکردایەتی بزووتنەوەی ژیانی ڕەش پێستەکان دەکەن کە داوای یەکسانی ڕەگەزی و دادپەروەری دەکەن و هەزاران جیهان دژی جیاکارییە.

 

خۆپیشاندان، وەک ڕێگاکانی دیکەی بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ، دەکرێت کارێکی قورس بێت و هەمیشە سەرکەوتوو نەبێت لە گەیشتن بە ئەنجامە خواستراوەکانی، بەڵام ئەو خۆپیشاندانانەی کە ئەنجامە کورتخایەنەکانیان بەدەست ناهێندرێن، دەکرێت ئیلهام بە نەوەکان ببەخشێت بۆ ئەوەی لە شوێن و توانای خۆیانەوە بەرگری لە مافەکانیان بکەن، جا مافی زەوی، گۆڕانی کەشوهەوا، دادپەروەری ڕەگەزی یان مافە سیاسییەکان بن.