سلێمانی

 

بۆ یەکەمین جار لە ساڵی ١٩٣٧ بۆ ١٩٣٨ گەلی کورد لە باکووری کوردستان لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە ڕووبەڕووی کیمیاباران کردن بووەتەوە، پاشان ڕژێمی بەعسی عێراقی ناوچەکانی باشووری کوردستان و ڕۆژهەڵاتی کوردستانی کیمیاباران کردووە، ساڵی ٢٠١٩ سەرێکانی و گرێسپی لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە بە چەکی کیمیای لە جۆری فۆسفۆر کیمیاباران کرا و چیاکانی کوردستانیش تا ساڵی ٢٠٢٤ کە ئامارەکان بڵاوکراوەتەوە، دەوڵەتی تورکیا فۆسفۆڕی سپی، کە خراپترین جۆری چەکی کیمیایییە، بەکارهێنا بۆ کۆمەڵکوژکردنی هێزە ئازادیخوازەکانی کوردستان.

ئەو چەکە کیمیاییانەی لە کوردستان بەکارهاتووە و کاریگەریەکانی

ئەو چەکە کیمیاییانەی لەسەر گەلی کورد بەکارهاتوون بریتین لە گازەکانی "خەرتەل، سارین، ڤی ئێکس، فۆسجین، فسفۆڕی سپی" کە کاریگەرییەکانی بە تەنها لەسەر مرۆڤ نییە و دەبێتە هۆی لەناوبردنی ژینگ، کاتێک چەکی کیمیای لە شوێنێک دەڕژێت، جگە لەوەی دەبێتە هۆی مردنی مرۆڤەکان و نەخۆشی درێژخایەن، کاریگەری لەسەر ڕووەک و خاک دروست دەکات، بۆ چەندین ساڵ ئەو خاکە ژەهراوی دەبێت و دەگاتە سەرچاوە ئاوییەکانی ژێر زەویش، ئەو ئاوەش کاتێک بەکاردێتەوە ژەهراوی بوون دروستدەکات و سودی لێ وەرناگیرێت بۆ باخداری و خواردنەوە.

 

گازی خەردەل پێکهاتەیەکی کیمیاییە، بریتیە لە شلەیەک کە هەڵمێکی ترسناک دەردەکات دەبێتە هۆی سووتانەوە و قڵیشانی پێستی بەرکەوتوو، ئازاری کۆئەندامی هەناسە دەدات و دەبێتە هۆی ڕشانەوە و سکچوون زیان بە چاو ڕیشاڵەکانی بینین دەگەیەنێت، هەروەها زیان بە پێست و ئەو ئەندامانەی کە خوێن دروست دەکەن، دەگەیەنێت، ترسناکترین گۆڕانە دوور مەوداکان تووشبوونە بە شێرپەنجە، کە چارەسەریی دەگمەنە.

 

گازی سارین هەڵمێکە کە ڕەنگی نییە و دەبێتە هۆی نابینایی و گرانی هەناسەدان و تێکچوونی ماسولکەکان و ئارەق کردنەوە، لە هۆش خۆچوون و ڕەق بوون، وەستانی هەناسە و گیان لەدەستدان، گازەکە ٪٩٠ دەبێتە هۆی مردن.

 

ڕژێمی سەدام لە دانپێدانانێکدا وتوویەتی، ١٠٠-١٥٠ تەن لە گازی سارینی بەکارهێناوە و گۆڕیویەتی بۆ چەک  لە تۆپەکاندا بەکاری هێناوە.

 

ڤی ئێکس، ناسراو بە گازی مێشک کە بریتیە لە شلەیەکی چەوری سەوز و بۆنی نییە، کاریگەریەکانی بە هەمیشەی دادەنرێت بەو توخمانەی کە زۆر ژەهراوین لەچاو ئەو توخمانەی تا ئێستا بەرهەم هێنراون، ئەم گازە بەهۆی هەواوە دەگوازرێتەوە و دەتوانێت لە ماوەی چەند دەقەیەکدا زیندەواران لەناو ببات، بەڵام هەڵمژینی سەرەکی لە ڕێگەی پێستەوە دەبێت و کار دەکاتەسەر کۆئەندامی دەمار و نیشانەکانی نەبینین و گرانی هەناسەدان تێکچوونی ماسولکەکان، ئارەقکردنەوە و ڕشانەوەیە.

 

فۆسجین گازێکی بێڕەنگی قورسی بۆن ناخۆشە، ٩ هێندە لە گازی کلۆر ژەهراوی ترە لەگەڵ ئاسندا کارلێک دەکات و مادەیەکی ژەهراوی ڕەنگ زەردی سورباو دروستدەبێت و دەبێتە هۆی ئازارێکی زۆر لە کۆئەندامی هەناسەدا.

 

فسفۆڕی سپی بە تێکەڵکردنی توخمی فسفۆڕ لەگەڵ ئۆکسجیندا توخمێکی مێوی ڕوون و سپی زەردبا دروستدەبێت، بۆنەکەی لە بۆنی سیر دەچێت، فۆسفۆڕ و ئۆکسجین بە خێرایی کارلێک دەکەن و لە ئەنجامدا ئاگر و دوکەڵێکی سپی دروست دەکات لە بنی دەریادا و لەسەر ئەو خاکەش دەنیشێت کە لەسەری بەکارهێنراوە، کاتێک بەر لەشی مرۆڤ دەکەوێت پێست و گۆشتەکە دەسوتێنێت و تەنیا ئێسکەکە دەهێڵێتەوە.

 

ئەو کەسانەی دەبنە بەرکەوتەی چەکی کیمیایی، کاریگەریان لەسەر دەمێنێتەوە تاوەکو کۆتای تەمەن، چونکە زۆربەی ماددە کیمیاییەکان تێکەڵ بە خوێن دەبێت و کاتێک هاوسەرگیری دەکەن لە ڕێگەی کرۆمۆسۆمەکانەوە بۆماوەییانە دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەکەی و هەمان پێکهاتەکان دەگوازێتەوە، باوترینیان نەخۆشیەکانی ڕەبۆ و دڵ و کێشەکانی هەناسەدانە.