ناوەندی هەواڵ

 

پیسبوونی هەوا لە زۆرێک لە شارەکانی ئێران گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و کاریگەری لەسەر هەموو توێژ و تەمەنەکانی کۆمەڵگە کردووە، بە تایبەت منداڵان و بەساڵاچووان و کەسانی تووشبوو بە نەخۆشییە درێژخایەنەکان و تووشبووانی کۆئەندامی هەناسە، بەو هۆیەشەوە زیاتر لە ٢٦ هەزار کەس لە ٣٣ شاری ئێران گیانیان لەدەستداوە.

 

خراپتربوونی قەیرانی پیسبوونی هەوا لە تاران و شارەکانی دیکەی ئێران لە چەند هەفتەی ڕابردوودا، هاوکات بوو لەگەڵ لێدوانی دژبەیەک لەلایەن بەرپرسانی حکومەتەوە سەبارەت بە زیادبوونی بەکارهێنانی سووتەمەنی گازۆیل لە وێستگەکانی کارەبا و پیشەسازییەکان.

 

تا ساڵی ٢٠١٩ زۆرێک لە شارە گەورەکانی ئێران شاهیدی پیسبوونی هەوای بەرچاو بوون، دەسەڵاتداران هۆکارەکەیان بۆ خەڵک و ئۆتۆمبێلی تایبەت دەگەڕاندەوە، بەڵام لەگەڵ خراپتربوونی پیسبوون لە لایەک و مانەوەی خەڵک لە ماڵەکانیان بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و یاساکانی قەدەغەی هاتووچۆ، ئەوە ڕوون بووەوە کە خەڵک ڕۆڵیان لە پیسبوونی هەوادا نییە و هۆکاری ڕاستەقینە سووتەمەنی ئۆتۆمبێلە.

 

ڕۆنی سووتەمەنی ئۆتۆمبێل بە یەکێک لەو بەرهەمە نەوتییانەی کە لە دوای پرۆسەی پاڵاوتنەوە بەدەست دەهێنرێت، دادەنرێت، بەرهەمێکی کەم تێچووە و دەردانی گازی ژەهراوی زۆرە لە کورە و بزوێنەری گازۆیلی دەریایی و وێستگەکانی کارەبادا بەکاردێت، بەپێی ئامارە فەرمییەکانی وەزارەتەکانی نەوت و وزە، تا ساڵی ٢٠١٧ نزیکەی پێنج ملیار لیتر نەوت بەکارهێنراوە، ساڵانە نەوتی گەرمکەرەوە (دیزڵ) لە وڵاتدا بەرهەم دەهێنرێت، لەنێویاندا ٣.٥ ملیار لیتر لە وێستگەکانی کارەبادا، بەڵام لە ساڵانی ڕابردوودا ئێران نزیکەی ١٥ ملیار لیتر سووتەمەنی گازۆیلی هەناردە کردووە.

 

لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ەوە ڕێکخراوی دەریایی نێودەوڵەتی بەکارهێنانی سووتەمەنی، کە زیاتر لە نیو لە سەدی گۆگردی تێدایە، لە کەشتییەکاندا قەدەغە کردووە و بە پێی ئەم یاسایە گازۆیل بەرهەمهێنرا و لە ئێران بە کردەوە چیتر ناکڕدرێت، زیادبوونی خواست سەرچاوە ناوخۆییەکانی کارەبا و غاز و نەبوونی بەڕێوەبردنی قەیرانەکان لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بۆ تەرخانکردنی پارەی پێویست بۆ بەکارهێنانی سووتەمەنی تەندروست، ئەگەری فرۆشتنی ڕەتکردەوە.

 

لە ماوەی چەند هەفتەی ڕابردوودا زۆرێک لە شارەکانی ئێران لەوانە، مەشهەد، هەمەدان، شیراز، بۆجنۆرد، تەبرێز، ئەراک، ئیسفەهان، ورمێ و زۆرێک لە شارەکانی دیکە خەڵک هەوای ناتەندروستیان هەڵمژیوە، بەرپرسان و میدیای فەرمی ئەم پیسبوونەیان گەڕاندەوە بۆ ئەو هەڵمەتانەی کە سەریان هەڵداوە لە ئۆتۆمبێل و ڕەتکردنەوەی سوتاندنی گازۆیل، لە ناویاندا وەزیری ناوخۆ هەیە، کە لە کۆبوونەوەی شاندی حکومەت ڕایگەیاند، ٪٦٠ی پیسبوونی هەوا پەیوەستە بە سەرچاوەی گواستنەوەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە ژمارەکان ئەوە دەردەخەن کە وزەی کارگە و پاڵاوگەکان و پیشەسازییەکان ٪٣٤ بەشداری دەکەن لە بەرهەمهێنانی گەردیلە هەڵواسراوەکان، کە زیاتر لە دوو هێندەی ئۆتۆمبێلی تایبەت دادەنرێت، واتە ٪٣٤ پشکی وێستگەکانی کارەبا و ٪١٤ پشکی ئۆتۆمبێلی تایبەت لە پیسبوونی هەوادا هەیە.

 

بەرپرسانی زۆربەی شارەکان ڕایانگەیاند کە ڕۆنی سووتەمەنی لە وێستگەکانی کارەبادا بەکاردێت و ئەم کێشەیە بووەتە هۆی کەڵەکەبوونی بڕێکی زۆر لە دووەم ئۆکسیدی گۆگرد لە هەوادا، بەڵام بە پشتبەستن بەو زانیاریانەی ساڵی ڕابردوو بەدەستیان هێناوە، بە تێکڕا ٢٥ ملیۆن لیتر ڕۆنی سووتەمەنی کە کبریت لەخۆدەگرێت، ڕێژەیەکی زۆر بەرزی گۆگرد بە ڕێژەی ٪٣.٥ و ١١٠ ملیۆن لیتر سووتەمەنی گازۆیل لە ڕۆژێکدا لە ئێران، تەنانەت لە زستانی ساڵی ڕابردووشدا ژمارەیەکی بێ وێنە گەیشتە لوتکەی ٤٣ ملیۆن لیتر و ١٢٨ ملیۆن لیتر.

 

 

ئەم بڕە ماددە کیمیاییانەی کە لە هەوای ناو شارەکانی ئێراندا هەن، ژیانی ملیۆنان کەس دەخاتە مەترسییەوە و دەبێتە هۆی هەستکردن بە سووتانەوە لە ڕێڕەوی هەناسەدان، ئاوی لووت، سووتانی ناو چاو، کۆکە، کێشەی هەناسەدان، تەنگەنەفەسی، هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە، کۆکەی توند و زیادبوونی ئازارەکانی نەخۆشانی دڵ و کۆئەندامی هەرس، بەجۆرێک کە لە ساڵی ٢٠٢١دا ٦ شەش هەزار و ٣٩٨ کەس لە تاران  و لە ساڵی ٢٠٢٢شدا ٢٦ هەزار کەس لە ٣٣ شاری ئێران گیانیان لەدەستداوە، لە چەند هەفتەی ڕابردوودا پیسبوونی هەوا بەهۆی زیادبوونی نەخۆشانی ژووری فریاکەوتنی نەخۆشخانەکاندا ڕاپۆرت کراوە، دەرکەوتووە، بە بەراورد بە ١٤ ساڵی ڕابردوو، ئەرکە فریاگوزاریەکان کە پەیوەندییان بە کێشەکانی هەناسەدان و دڵەوە هەیە، نزیکەی ١٥٪ زیادی کردووە، کە زۆربەیان منداڵانی پێنج ساڵ و ئەو کەسانەن کە تەمەنیان لە سەرووی ٥٥ ساڵەوەیە و بەدەست نەخۆشییە درێژخایەنەکان و تەنگەنەفەسیەوە دەناڵێنن.

 

قەیرانی پیسبوونی هەوا لە تاران و شارە گەورەکانی دیکەی ئێران بە ڕادەیەک خراپ بووە کە دەسەڵاتی ناچار کردووە دەستبەجێ بەشێک لە قوتابخانە و ناوەندەکانی خوێندن لە پایتەخت و ژمارەیەک لە شارەکان دابخەن، لەوانە ئیسفەهان، مەشهەد، ئەراک، قوم، ئەهواز، تەبرێز، ورمێ و سمنان.

 

زیاتر لە ٤٠ ساڵە دەسەڵاتدارانی ئێران گرنگییان بە ژینگە و کێشەکانی کەمی ئاو و پیسبوونی هەوا نەداوە، ئەمەش بووەتە هۆی گیان لەدەستدانی هەزاران کەس و دۆخی پیسبوونی هەوا لە کێشەیەکەوە گۆڕاوە بۆ قەیران.