سارا ئورمیە

بەهۆی تایبەتمەندی ژیانی کلتوری سروشتی جوان و ڕەسەنی ناوچەکەوە و بەکارهێنانی کەرەستەی خاوی سروشتی تێکەڵ بە مادەی دەوڵەمەند و کلتوریی دیاری هەورامان، زەمینەسازی کردووە بۆ بەرهەمهێنانی چەندین پیشەسازی و خۆراک تێکەڵ بە کلتوری دیاری هەورامان.

 

زیاتر لە ٢٠ جۆر کاری دەستی لە هەورامان تا ئێستا بە زیندووی ماوەتەوە و ئەنجامدەدرێت، سەرباری چەندین گیروگرفت، دیارترین کەرەستەی خاو کە لە دروستکردنی ئەو کارە دەستییانەدا بەکاردێت بە شێوەیەکی گشتی لە دارە، وەک: داری ئەرخەوان، پێست و مووی ئاژەڵ.

 

کڵاشی پیاوان و ژنان، بەرهەمهێنانی هەنگوین، جلی کوردی پیاوان و ژنان، خواردنەکانی وەک بنێشت، چەندین جۆری تایبەتی شیرینی و نان، کاری دەستی وەک فەرش و گلیم لە بەناوبانگترین یادەوەرییەکانی ئەم هەرێمەیە.

 

کارە دەستییەکانی هەورامان

کلاشی هەورامی: لەناو کارە دەستییەکانی هەوراماندا ناوبانگێکی تایبەتی هەیە و ئێستا لە تەواوی کوردستان و تەنانەت ناوچەکانی تریشدا، بە جۆرێک لە پێڵاوی کوالیتی بەرز دادەنرێن، لە ڕووی مێژووییەوە ناوەندی بەرهەمهێنانی کڵاش لە هەورامان شاری نودشێیە، شارۆچکەی تەوێڵە و هەروەها چەندین گوندی دیکە دەگرێتەوە.

 

ڕستن بە داری ئەرخەوان: یەکێک لە کارە دەستییەکانی ژنانی هەورامان، داری ئەرخەوانە کە جوانییەکی تایبەتی هەیە و ژنانی هەورامی بەبێ هیچ  زیانگەیاندنێک بە دارەکە لقە بچووکەکانی ئەم درەختە دەبڕن، لە دروستکردنی سەبەتە و جوانکاری ناوماڵدا بەکاریدەهێنن، ئەو کەلوپەلە جوانانە لە هەورامان لەمێژە بەکاردەهێنرێن و ئێستا لە جیاتی ئەو کەلوپەلانەی کە لە پلاستیک دروست دەکرێن بۆ کاری رۆژانەی خۆیان بەکاریدەهێنن.

 

 

گڵێنە، تەسبیح، جاجیم و گلیم چەندین پیشەسازی دیکەن، کە ژنانی هەورامی بە دەستڕەنگینییەوە دروستیدەکەن، جاجیم کە جوانییەکی تایبەتی هەیە، هەروەها بۆ ڕازاندنەوە و ڕازاندنەوە لە گڵکاریدا بەکاردەهێنرێت، سیمایەکی کلتوری و ناوازەی هەیە.

بەرهەمهێنانی جلوبەرگی کوردی ژنان بە شێوازی کوردی ڕەسەن وەک کراس، سوخمە، سەر و کڵاو، سەڵتە، کەوا ) بە جۆری جیاواز و جلوبەرگی چۆڕدی پیاوان کە چۆغە و رانک، پشتوێن، فەرەنجی، پوزەوانەیە تا ئێستا بەردەوامە.

 

هەروەها چەندین دەفر کە پێی دەوترێت قولینە تایبەت بە گواستنەوە و عەمبارکردنی کەلوپەلە خۆراکییەکان لە هەورامانی کۆن بەرهەم دەهێنرێن، کەلوپەلەکانی چێشتخانە وەک کەوچک و قاپی دارین، هەندێک کەلوپەلی دیکە وەک شانەی لە دار درووستکراو، جاجیم، موج، ڕاخەر، دەفری گەورەی تایبەت بەهەڵگرتنی ڕۆن و ئاو کە بە مەشکە  ناسراوە، هەروەها چەندین پێداویستی دیکەی ژیانی باخداری و ئاژەڵداری لە هەورامان بەرهەم دەهێنرێت و هەروەها بۆ ناوچەکانی دەرەوە هەناردە دەکرێت.

 

خەڵک بۆ هاڕینی گەنم دەهاتنە هەورامان

بەهۆی زۆری کانیاوەکان، هەورامان پێشتر ناوەندی ئاش بووە و خەڵکی لە چەند ناوچەی دراوسێوە بۆ هاڕینی گەنم دەهاتن بۆ هەورامان و هەندێک دۆڵ بە دۆڵی ئەسەڤان دەناسراون بەهۆی زۆری ئەو جۆرە کارانەوە، لە ئێستادا ئەو جۆرە پیشەسازییە بەرەو لە ناوچوون دەچێت و تەنها پاشماوەی لە شوێنەکاندا بەدی دەکرێت.

 

خواردن و میوە بەناوبانگەکانی هەورامان

هەناری هەورامان زۆر بەناوبانگە و هەموو پایزێک هەزاران تەن لەم بەرهەمە لە بازاڕدا دەکڕێت، بەشێکی زۆری ئەم بەرهەمە بە ڕێگای تەقلیدی دەکرێت بە ڕووبەهەنار کە چڕییەکی زۆری هەیە و خاوەنی کوالیتییەکی بەرزە، لە هەندێک شوێن وەک گوندی دۆدان، جۆرێک هەنار هەیە بە پیر میکایلی ناسراوە، سودی تەندروستی لێدەبینرێت.

زیاتر لە ١٠ جۆر ترێ لە هەوراماندا گەشە دەکەن، گرنگترین جۆری ئەو ترێیانە پێی دەوترێت ترێی ڕەش، کە مێوژێکی تایبەتی لێ ئامادە دەکرێت و بە گشتی لە زستاندا بەکاردەهێنرێت.

 

چەندین جۆری هەنجیریش کە هەنجیری سادە و زەردی تێدایە لە هەورامان گەشە دەکەن، هەروەها گوێز یەکێکە لە گرنگترین بەروبوومەکانی ئەم ناوچەیە، ساڵانە ژمارەیەکی بەرچاو لەو بەروبوومە کۆدەکرێتەوە و بەگشتی هەناردەی ناوچەکانی دیکە دەکرێت، دار گوێزەکانی ئەم ناوچەیە زۆر درێژن و زۆر جاریش دەکەونە دۆڵ و ناوچەی سەختەوە کە کۆکردنەوەی بەروبووم لێیان قورس و گران دەبێت، خەڵکی هەورامان بە شێوەی جۆراوجۆر ناوکی گوێز بەکار دەهێنێت، لەوانە دروستکردنی نانی تایبەت و بۆ خواردن.

 

هەروەها توو لە ژمارەیەکی بەرچاو لە دارەکانی ناوچەکە دروێنە دەکرێت تووی وشککراو پێشتر زۆر گرنگ بوو لە مامەڵەی باڕ بە گەنم و جۆ، تووی وشککراو بەکاردێت بۆ دروستکردنی شەربەت.

 

بەروبومی ئاژەڵی

ئاژەڵداری لە مێژە یەکێک بووە لە خاسیەتە بەناوبانگەکانی خەڵکی هەورامان و هێشتا بە شێوەی نەریتی بەردەوامە، بەهۆی زۆری ئاو و لەوەڕگاکان بەکوالێتی باش و شارەزایی لەپیشەسازی ئاژەڵداریدا، بەردەوام ڕەچاوی بەرهەمی ئاژەڵداریی هەورامان کراوە.

 

هەورامان یەکێکە لە سەنتەرە گرنگەکانی بەرهەمهێنانی گۆشت و ڕۆن و کەرە و دۆ و بەرهەمە شیرەمەنیەکانی دیکە، هەورامان هەمیشە ناوەندی هەناردەکردنی ئەو بەرهەمانە بووە بۆ ناوچەکانی دیکەی کوردستان و ئێران، ڕۆنی ئاژەڵ و چارەسەری ئاژەڵی لێژاییەکانی شاهۆ و ماکوان زۆر بەناوبانگن و کوالێتیباشیان هەیە.

 

نان و خۆراکی هەورامان

بەرهەمی گەنم و بەرهەمە شیرەمەنیەکان، سەرەکیترین شوێنی خۆراکی خەڵکی هەورامانن، بە بەکارهێنانی ئەو پێکهاتەیە جۆرەها خواردنیان لێدروستکراوە، لە هەورامان چەندین خواردنی نەریتی هەن و هێشتا ئامادەدەکرێن و بەکاردەهێنرێن، ناوی کلتووری بەشێک لەو خۆراکانە ئەمانەن: شەلەمین، پێتلە، دێڤین، دۆخوا، یاپاراخ، غورمێ، شوربا، یەخەوا، تاتر ئاڤێ، کواو، کەیت و هتد.

 

جگە لەو نانانەی کە بە نانی ساجی و نانی هەورامی ناسراوە، کە زۆر تەنکە، ساڤی، شێلکینە، کەلەین، نیمچە دەموچاو، گیتە مۆجگە، کلێچێ و کەلێنە ئامادە دەکرێت.

 

هەنگوینی هەورامان بەناوبانگە و بەهۆی جۆراوجۆری ڕووەکە کوێستانییەکان کوالێتییەکی زۆر باشی هەیە کە لە هەندێک ناوچەکان و لە کۆگاکان پێشکەش دەکرێت.

 

ت.پ