سیاسەتمەدارانی ژن بەربەستەکانیان شکاند

سیاسەت بۆ کۆمەڵێک سیستم کە پێکدەهێنرێت بۆ بڕیاردان لە هەموو وڵاتێکدا یان قەوارەیەکی دیاریکراو، لە ماوەی ئەم ساڵانەدا، زۆرێک لە سیاسەتمەداران ئاواتیان خواستووە کە زاڵ بن بەسەر بەربەستەکان، سیاسەتمەدارانی ژن بە تایبەتی ڕووبەڕووی شەڕێکی سەخت بوونەوە.

ناوەندی هەواڵ

 

٢٩ لەو ژنانەی کە ڕێڕەوە ئاڵۆزەکانیان بڕی و ڕێگەیان بۆ ژنان لەمڕۆدا کردەوە باس دەکەین، ژنان لە سیاسەتدا هاتوونەتە پێشەوە بۆ سەلماندنی ڕۆڵەکانیان بۆ یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگە فراوانترەکانیاندا شەڕی کەڵەکەبوویان بۆ مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسی کرد.

 

سیاسەتمەداری کۆچکردووی ئەمریکی، شیرلی چیشۆڵم کە بە باشترین دەنگ  پۆستی سیاسی وەرگرت وتی: "ئەگەر کورسییەکت نەدەنێ لەسەر مێزەکە، کورسییەکی تاوکراو بهێنە" بە دوای ئەو شێوازە بیرکردنەوەوە، ژنانی بێشومار توانیان سەرەڕای کلتوری ئەمریکی کە حەزیان لە پیاوان بوو بۆ سیاسەت، بەشداری بکەن.

 

پەنابەرێکی چیکی، مادلین ئەلبرایت لە کۆنگرێسەوە بە کۆدەنگی پەسەند کرا دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٩٧ لەلایەن سەرۆکی پێشوو بیل کلینتۆنەوە ناوی بە وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نرا، ئەمەش بوو بە یەکەم ژن کە ئەو پۆستەی وەرگرت.

 

فرانسیس پێرکینس لە دایکبووی ساڵی ١٨٨٢ سەرۆکی خولی بەکاربەرانی نیویۆرک بوو بووە یەکەم ژن کە پۆستی کابینەکەی وەک سکرتێری کار لە ئەمریکا هەبێت، تەنیا ١٣ ساڵ دوای ئەوەی ژنان مافی دەنگدانیان پێدرا، پێرکینس لە لایەن فرانکلین ڕۆزڤێلتەوە دەستنیشان کرا و بۆ ماوەی ١٢ ساڵ خزمەتی کرد، کە درێژترین خزمەتی کرد لەلایەن وەزیری کارەوە. یەکێک لە دەستکەوتە زۆرەکانی بریتییە لە ڕۆڵگێڕان لە پەسەندکردنی یاسای ئاسایشی کۆمەڵایەتی لە ساڵی ١٩٣٥ بۆ یارمەتیدانی کرێکارانی خانەنشین و بریندار و بێکار.

 

ئان کلار بوسی نووسەرە بەناوبانگەکە لەلایەن هەردوو حیزبی سیاسی لە ویلایەتە یەکگرتووەکاندا دەستنیشانکرا ئەو لە ساڵی ١٩٥٣دا لەلایەن سەرۆک دوایت ئایزنهۆێر وەک یەکەم ژنی باڵیۆزی ئەمریکا بۆ نەتەوەیەکی گەورەی ئەوروپا (ئیتالیا) دەستنیشان کرا. بە زیرەکی بەناوبانگە.

 

یەکەم ژن کە تا ئێستا ئۆفیسێکی گشتی لە لۆوا هەیە، جولیا سی ئۆنگتۆنە کە بۆ سەرپەرشتیاری قوتابخانەکانی هەرێمی میشێل هەڵبژێردرا.

 

باربارا جۆردن لە ساڵی ١٩٦٦دا مێژووی دروست کرد بە بوون بە یەکەم ژنی ئەفریقی ئەمریکی کە کورسی ئەنجومەنی پیرانی بەدەستهێنا، باربارا یارمەتی کەمپینی سەرۆکایەتی جۆن ئێف کەنەدی دا بە ڕێکخستنی بەرنامەی دەنگدان بۆ ئامانجگرتنی ٤٠ شوێنی ئەمەریکای ئەفریقی هیوستن و بۆ پاراستنی مافە مەدەنییەکانی کەمینەکان.

 

نموونەی سەرکردایەتی و تواناسازی ژن، مارگرێت چەیس سمیسە کە وەک یەکەم ژن هەڵبژێردرا بۆ هەردوو ماڵی ئەمریکا ١٩٤٠و ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکاڤ  ١٩٤٨. چەیس کە شارەزایەکی سەربازی و ئاسایشی نەتەوەیی بوو، شەڕی کرد بۆ ئەوەی مافی ژنان بچێتە ناو سوپاوە هەتا سەرۆک هاری ترومان پڕۆژە یاسایەکی بۆ یاسا پەسەند کرد کە لە ساڵی ١٩٤٨ ڕێگەی بە ژنانی ئاسایی دا لە سوپادا.

 

کچی یەکەم سەرۆک وەزیرانی هیندستان جەواهاراڵ نەهرۆ، ئیندیرا گاندی یەکەم ژن بوو کە لە ساڵی ١٩٦٦دا پلەی بەرزترین پۆستی لە هیندستان وەک سەرۆک وەزیران وەرگرتبوو.

 

ژنێکی تر کە نۆرم و سەقفی شوشەی تێکشکان بێنەزیر بۆتۆیە کە یەکەم ژنی سەرکردەی وڵاتێکی موسڵمان بوو سەرۆک وەزیرانی دوو جار لە وڵاتێکی زۆرینە موسڵمان (پاکستان) کە تا ئەمڕۆش بە دەستی چەکدارانەوە بەڕێوەدەچێت، داکۆکیکارێکی مافەکانی مرۆڤ و لایەنگری سەرسەختی هەڵبژاردنی خەڵک بوو، لە ساڵی ٢٠٠٧ لە کاتی هەڵمەتی بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران لە هێرشێکی خۆکوژیدا تیرۆر کرا.

 

دادوەر سۆنیا سۆتۆمایەر بوو بە یەکەم ژن دادگای باڵای هیسپانیک دوای ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٩ لەلایەن باراک ئۆباماوە دەستنیشان کرا. هەروەها ئەو یەکەم دادوەری فیدڕاڵی هیسپانیک بوو لە ویلایەتی نیویۆرک، کارکردن و فەرمانڕەوایی کردن لە کەیسە زۆر گرنگەکاندا.

 

بە پێشەنگایەتی لە زۆر ئاستدا، یڤۆن براسوەیت بورک لە ساڵی ١٩٦٦ بوو بە یەکەم ژنی ئەفریقی ئەمریکی کە تا ئێستا کورسییەکەی لە ئەنجومەنی ویلایەتی کالیفۆرنیا بەدەستهێنا.

 

نانسی پێلۆسی یەکەم ژنی وتەبێژ کە لە ساڵی ٢٠٠٧ خزمەتی کرد، ئەو لە ساڵی ٢٠١٩ دووبارە مێژووی دروست کرد کاتێک کە هەڵبژێردرا بۆ خولی سێیەم وەک قسەکەر، نانسی ڕازی بوو کە خزمەتی زیاتر لە چوار ساڵ بکات لەو ڕۆڵەدا.

 

ئێلینۆر ڕۆزڤێڵت خزمەتی ئەمریکای کرد و بە چەندین شێوە کەمپەینی بۆ مافەکانی خەڵک کرد، ئەو یەکەم ژن بوو کە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانی ئەنجامدا و لەگەڵ ڕای گشتیدا بەشدار بوو لە ساڵی ١٩٤٥.

 

لە ساڵی ١٩٨١سەرۆک ڕۆناڵد ڕیگان ڕۆژی ساندرا ئۆکۆنۆر وەک دادگای باڵا دەستنیشان کرد، یەکەم ژنە کە لە تۆمارەکانی دەنگدانی ئەمریکایەکی گشتگیر و مافی کەمایەتی خزمەتی کرد.

 

سیریماڤۆ بەندەرانایکی درێژترین ماوەی سەرۆک وەزیرانی هەبوو لە مێژووی سریلانکا هەروەها یەکەم ژن بوو کە لە ساڵی ١٩٦٠ وڵاتێکی جیهانی مۆدێرنی بەڕێوە برد.

 

سیاسەتمەداری ئەمریکی و داکۆکیکاری سەرسەختی مافەکانی ژنان جینێت رانکین یەکەم ژن بوو کە پۆستێکی فیدراڵی بەدەستهێنا دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩١٦ بۆ کۆنگرێس هەڵبژێردرا، هەروەها تاکە ئەندامی کۆنگرێس بوو کە لە دژی تێوەگلانی ئەمریکا لە هەردوو جەنگی جیهانی یەکەم و دووەمدا دەنگی دا.

 

لە ساڵی ٢٠٠٩ دوای ئەو قەیرانە ئابوورییەی کە ئایسلەندی گرتەوە، جۆهانا سیگورداردۆتێر وای لە حکومەتێکی کەمایەتی کرد ببێتە یەکەم سەرۆک وەزیرانی ژنی ئایسلەند و یەکەم سەرۆکی بە ئاشکرا هاوڕەگەزبازانی جیهان.

 

جولیا گیلارد لە ساڵی ٢٠١٠ بوو بە یەکەم ژنی سەرۆک وەزیرانی ئوسترالیا و چاکسازیەکانی بریتی بوو لە پەروەردە و باجدانی کاربۆن و یارمەتیدانی قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی منداڵان.

 

ڤیکتۆریا وودهۆل یەکەم ژن بوو کە خۆی بۆ سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان هەڵبژارد، مسۆگەری کرد کە مافی دەنگدان بە ژنان بدرێت.

 

ئەو لەوانەیە یەکەم ژنی سەرۆکی فلیپینی بێت، بەڵام حوکمەکەی هەروەها دیکتاتۆری ٢١ ساڵەی فێردیناند مارکۆسی هێنایە کۆتایی.

 

هەرچەندە کاسلین سێبیلیوس شەڕ دەکات بۆ سیستەمی چاودێری تەندروستی ئەمریکی لەوانەیە کەمتر ناسراو بێت، بەڵام کاریگەریەکەی زۆر باشە، وەک ٢١هەمین سکرتێری تەندروستی و خزمەتگوزاری مرۆیی لە ساڵی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٤، یاسای چاودێریی گونجاوی جێبەجێ کرد، ئەمەش بووە هۆی وەستاندنی زۆر لە پێشێلکاریەکانی کۆمپانیای دڵنیایی و کەمکردنەوەی خەرجیەکانی چاودێری تەندروستی.

 

ئەندامی پێشووی پەرلەمانی بەریتانیا ماورین کۆلقوون یەکەم ئەندامە بە ئاشکرایی هاوڕەگەزبازەکانی پەرلەمان بوو ئەو لە ساڵی  ١٩٧٤دەستی بە کار کرد و لایەنگری بەهێزی دژە ڕەگەزی جیاکاری و مافی لەباربردن بوو.

 

کۆرا رینۆلدز یەکەم ئەمریکی ڕەسەنە کە لە ساڵی ١٩٢٥دا بۆ ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردراوە، ئەو هەروەها یەکەم ژن بوو کە کورسییەکەی لە ویلایەتی میشیگان بردەوە. ئەو سەرنجی خستە سەر کێشەکانی تەندروستی گشتی و بە توندی کەمپینێکی بۆ کردووە.

 

لە ساڵی ١٩٦٤، پاتسی مینکی هاوایی بوو بە یەکەم ژن کە کورسییەکی کۆنگرێسی بەدەستهێنا، ئەو لە جیاتی خێزانە کەم داهاتەکان شەڕی سەختی کرد بۆ چاودێری منداڵان و لە دژی جەنگی ڤێتنام پاڵەوان بوو.

 

کارۆل مۆسلی براون بوو بە یەکەم ژنی ئەفریقی ئەمریکی کە لە ساڵی١٩٩٢ بە سیناتۆر هەڵبژێردرا ئەو قسەی کرد دژی دەستدرێژی سێکسی و هەروەها یەکسانی.

 

ئەنگێلا مێرکل کە لە ساڵی ٢٠٠٥ بوو بە یەکەمین ژنی ڕاوێژکاری ئەڵمانیا، نەتەوەکەی لە پاشەکشەیەکی نەفرەتی ڕزگار کرد و ئەڵمانیای کردەوە بۆ لێشاوی کرێکارە شارەزاکان.

 

کلێر ماککاسکیل بوو بە یەکەم سیناتۆری ژن کە لە میسۆری هەڵبژێردرا لە ساڵی ٢٠٠٦، هەروەها سپۆنسەری پرۆژەیاسایەکی پاراستنی قوربانیانی دەستدرێژی سێکسی بوو لە سوپادا، کە بە کۆی گشتی لە ساڵی ٢٠١٤دا تێپەڕیبوو، لە هەوڵێکدا بۆ سەپاندنی دادپەروەری سەربازی و پێدانی دەنگ بە قوربانییەکان.

 

کۆندۆلیزا ڕایس، وەزیری پێشووی دەرەوەی وڵات بەربەستەکانی شکاند کاتێک بوو بە یەکەم ژنی ڕەشپێست کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا ئەو پۆستەی وەرگرت، ئەو یەکەم ژن بوو کە پۆستی ڕاوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی لە ساڵی ٢٠٠٠ وەرگرت کاتێک پەیوەندی کرد بە بەڕێوبەرایەتی جۆرج بۆش، پێشتر یەکەم ژن بوو کە لە ساڵی ١٩٩٣دا بە هاندەری زانکۆی ستانفۆرد دەستنیشان کرا.

 

لەگەڵ ڕاگەیاندنی ١١ی ئابدا کە کامالا هاریس هاوڕێی ڕاکردنی جۆ بایدن بۆ هەڵبژاردنی گشتی ساڵی ٢٠٢٠بوو بە یەکەم ژنی ڕەشپێست و یەکەم ژنی باشووری ئاسیا کە ببێتە جێگری کاندیدی سەرۆکایەتی پارتێکی سیاسی سەرەکی ئەمریکا هاریس لە ماوەی پیشەکەیدا چەندین بەربەستی شکاند، بە ناونیشانی سیناتۆری ئەمریکا،  پارێزەری گشتی کالیفۆرنیا، و پارێزەری ناوچەی سان فرانسیسکۆ، هاریس لە ساڵی ٢٠٢١دا بەربەستی زیاتری شکاند کاتێک بوو بە یەکەم ژن و یەکەم ئەمریکی ڕەشپێست کە بوو بە جێگری سەرۆکی ئەمریکا.