شیلان سەقزی

 

سەقز- چەوساندنەوەی کانگای زێڕ لە سەقز کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، نموونەیەکی توندی داگیەکری ناوخۆییە، نەک هەر سامانە سروشتییە دەوڵەمەندەکانی هەرێم تاڵان دەکرێن، بەڵکو پەیوەندییە نایەکسانەکانی دەسەڵاتیش لە ڕێگەی سەپاندنی پڕۆژەی ئابووری تاکلایەنە و سەرکوتکردنی داواکارییەکان گەلەوە بەردەوام دەبن، ئەم چەوساندنەوە خام و ناپایەدارە، لەگەڵ لاوازی دامەزراوە مەدەنییەکان و نەبوونی روونی، زیانێکی زۆری بە ئیکۆسیستەمی هەرێم و تەندروستی دانیشتوانەکەی گەیاندووە، گەشەسەندنی ڕاستەقینە و دادپەروەرانەی پاڵدەنێتە پەراوێزی خەمی خەڵکی کوردستان.

 

ناوچەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە مێژە وەک ناوچەیەکی پەراوێزخراو و داگیرکاری ناوخۆیی لە چوارچێوەی پێکهاتەی سیاسی و ئابووری ئێراندا ناسراوە، کە دەمێنێتەوە ملکەچی سیستەمێکی چەوساندنەوە و سامانە سروشتییەکانی دەگۆڕدرێن بۆ کاڵا بۆ بەرژەوەندی ئەوانەی لە دەسەڵات و دامەزراوە ئاسایشیەکاندان، نەک بۆ بەرژەوەندی دانیشتوانی ناوچەکە.

 

لەو چوارچێوەیەدا، کانگای زێڕی سەقز هێمای ڕێبازێکە کە لە ڕێگەی سیاسەتی ئاسایشی و ئابووریی ناوەندییەوە، هەوڵ دەدات کۆنترۆڵی سروشت و دانیشتوانی ناوچەکە بپارێزێت و لە هەمان کاتدا ناڕەزایەتی کورد سەرکوت بکات، ئەم ڕێگایەی داگیرکاری ناوخۆی نەک هەر ڕێگری لە گەشەسەندنی هاوسەنگ کردووە، بەڵکو نایەکسانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەی گەورەتر کردووە.

 

لەگەڵ ژەکاوان "ناوی خوازراو"، ئەندازیار و چالاکوانی ژینگەپارێزی بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە ڕەهەندەکانی ئەم چەوساندنەوەیە، میکانیزمەکانی دەسەڵات و بەرخۆدانی گەل لە دەوری چەوسادنەوەی سامانە سروشتییەکانی ناوچەکەدا گفتوگۆکرد کرد، بەشی یەکەمی گفتوگۆکە بەم شێوەیەیە:

 

بە تیشک خستنە سەر سامانە سروشتییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، چۆن ئەو سەرچاوانە گۆڕدراون بۆ ئامرازی چەوساندنەوە و کۆنترۆڵکردن لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە؟

لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، سامانە سروشتییەکان لە زێڕ و زینک و ئاسنەوە تا کانزا پیشەسازییەکان و بەردی بەنرخ، تەنها ئامرازی ئابووری نین، بەڵکو ئامرازێکن کە بۆ بەردەوامکردنی داگیرکاری ناوخۆیی بەکاردەهێنرێن، دەوڵەتی ناوەندی لە ئێران، ڕێگەی قۆرخکاریی خۆی لە سەر خاوەندارێتی، دەرهێنان و چەوساندنەوە، پێکهاتەیەکی کۆنترۆڵی ئابووری و ئاسایشی بەسەر کوردستاندا سەپاندووە، هەروەها دانیشتوانی ناوچەکە هیچ ڕۆڵێکیان لە بڕیاردان و بەڕێوەبردنی سەرچاوەکاندا نییە و زۆرجار لە هەژاری و بێکاریدا دەژین، لەکاتێکدا سامانی هەرێمەکە دەگوازرێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی.

 

کۆمپانیا نیمچە حکومییەکان، دامەزراوەکانی پەیوەست بە سپای پاسداران و کارتێلەکانی دەسەڵات سوودمەند دەبن لە مۆڵەتی تایبەت، ئەوان هێزی کاری ناوخۆیی هەرزان دەقۆزنەوە و ژینگە لەناو دەبەن و دەست بەسەر زەوییە گوندنشینەکاندا دەگرن و وردە وردە دانیشتوان ئاوارە دەکەن، جگە لەوەش ئامێری ئاسایشی بە بیانووی جیابوونەوە هەموو ناڕەزایەتییەک یان داواکارییەکی ناوخۆیی سەرکوت دەکات.

 

لەو چوارچێوەیەدا، “گەشەپێدان” بە واتای خۆشگوزەرانی دانیشتوانی ناوخۆیی نییە، بەڵکو تاڵانی ڕێکخراوە لەلایەن ناوەندەوە، بەو پێیەی سامانە سروشتییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بوونەتە بەشێک لە پڕۆژەیەکی داگیرکاری کە ئامانج لێی زەوتکردن و بێدەنگکردنی دەنگی خەڵک و کۆنترۆڵکردنی ژیانی سیاسی و ژینگەیی کۆمەڵگەی کوردییە.

 

سەبارەت بە مێژووی چەوساندنەوەی سامانە سروشتییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، چۆن ئەم ڕێڕەوی مێژووییە ناوچەکەی گۆڕی بۆ داگیرکاریەکی دەرهێنەری سامان؟

مێژووی چەوساندنەوەی سامانە سروشتییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان گێڕانەوەی پڕۆژەیەکی درێژخایەنی داگیرکاری ناوخۆییە، کە بە دامەزراندنی دەوڵەتی مۆدێرن لە سەردەمی شانشینی پەهلەویدا دەستی پێکرد و لە ڕێگای کۆماری ئیسلامییەوە بەردەوام بوو.

 

لەم چوارچێوەی مێژووییەدا، ڕۆژهەڵاتی کوردستان وەک بەشێک لە نەتەوەیەکی خاوەن مافە یەکسانەکان مامەڵەی لەگەڵ نەکرا، بەڵکو وەک داگیرکاریەکی ناوخۆیی کە دەبوو سەرچاوەکانی دەربهێنرێن و دانیشتوانەکەی کۆنترۆڵ بکرێن و دەنگی سەرکوت بکرێن، هەر لە سەردەمی پەهلەویەوە، پڕۆژەی "گەشەپێدانی ناهاوسەنگ" ناوەندەکەی لە پێشینە داناوە و پەراوێزی خستووەتە پەراوێزەوە، بەمەش پێکهاتەی چەوساندنەوەی سامانی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دامەزراندووە.

 

ئەم قۆناغە بریتی بوو لە زیادەڕۆیی لە دروستکردنی بەنداو، دۆزینەوەی مین لە ناوچە شاخاوییەکان و دەستبەسەرداگرتنی زەوییە خێڵەکییەکان، لادانی سەرچاوەکان بۆ حکومەتی ناوەندی لە کاتێکدا، هەژاریی پێکهاتەیی و بێکاری و لەناوبردنی ژینگە بۆ چارەنووسی دانیشتوانی ناوچەکە مانەوە، لە سەردەمی کۆماری ئیسلامیدا ئەم ڕێڕەوە بەردەوام بوو، هەروەها هێندەی تر زیاتر لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە بزوێنەری و ئاسایشیەتی ئاڕاستە بوو، سپای پاسداران و دامودەزگاکانی شۆڕش و کۆمپانیا تایبەتییەکان دەستیان بەسەر مینەکاندا گرت، لە کانەکانی زێڕی قوروە تا کانەکانی زینکی بیجاڕ و لە کۆگاکانی زێڕ و کانزای ئاسنی سەققزەوە تا کانگاکانی مەڕمەڕی مەریوان.

 

سەرچاوەکانی کوردستان بە بێ ڕوونی و لێپرسینەوە و هیچ پشکێکی بۆ دانیشتوانی ناوچەکە لەلایەن تۆڕێک لە هێزی ئاسایشی و ئابوورییەوە دەردەهێنرێن، لە ڕاستیدا ئەم سەرچاوانە نەبوونەتە هۆی گەشەسەندنی ناوخۆیی، بەڵکو لەبری ئەوە بوونەتە ئامرازی کۆنترۆڵی سیاسی و هەڕەشەی ژینگەیی، کۆمەڵگەی کوردی خۆی لە خاوەندارێتی و بەشداری و تەنانەت زانیاری بێبەش دەبینێتەوە، وەک چۆن هەر بەرخۆدانێک لە ژێر پەردەی ئاسایشدا بە ئاسانی سەرکوت دەکرێت، بەم شێوەیە نموونەی کلاسیکی داگیرکاری بێدەسەڵاتکردن، سەرکوتکردنی کولتووری و چەوساندنەوەی سەرچاوەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا بەرهەمدەهێنرێتەوە.

 

بە گرنگیدان بە کۆمپانیاکانی خاوەندارێتی دەوڵەتی وەک شاستا و کۆمپانیاکانی سەر بە خۆی، چۆن کارەکانیان لە کۆنترۆڵکردن و چەوساندنەوەی سامانە سروشتییەکانی کوردستاندا هەبووە؟

ئەدای کۆمپانیاکانی خاوەندارێتی دەوڵەتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەستن بە دامەزراوە ئاسایشیەتی و سەربازییەکانی وەک "شاستا" سەر بە ڕێکخراوی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و کۆمپانیاکانی سەر بە خۆیەوە، کە بڕیارە پشتگیری لە کەسانی بیمەکراو و خانەنشینکراوان بکەن، ئەوە ئاشکرا دەکات کە ئەوان لە پەیوەندییەکی پێکهاتەییدا لەگەڵ سپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامیدا کاردەکەن.

 

ئەم کۆمپانیایانە نەک هەر نموونەیەکی ڕوونی سەرمایەداریی داگیرکاری ناوخۆ نین، بەڵکو بەرجەستەی تێکەڵبوونی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی و ئابوورین بۆ بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی تەواو بەسەر ناوچەیەکی پەراوێزخراوی وەک ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا، لە چوارچێوەی ئەم پێکهاتەدا، شاستا و کۆمپانیاکانی سەر بە خۆی، بە تایبەت لە کەرتەکانی کانگا، دروستکردنی بەنداو، وزە و پترۆکیمیایی، وەک ئامرازێکی نیمچە حکومی بۆ تاڵانکردنی بێدەنگی سەرچاوە سروشتییەکان کاردەکەن.

 

ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگوزەرێت، وەبەرهێنان نییە بۆ گەشەپێدان، بەڵکو دەرهێنانە بەبێ دابەشکردنەوە، قازانجەکان سوود بە دانیشتوانی ناوچەکە ناگەیەنن، هەروەها وەبەرهێنانیان لە ژێرخانی ناوخۆییدا ناکرێت، بەڵکو دەخرێنە ناو قۆڵی دارایی دەسەڵاتی ناوەندی و بۆ چەسپاندنی ئامێری ئاسایشی لە ناوەند و سەرکوتکردنی پەراوێزدا بەکاردەهێنرێن، لەو چوارچێوەیەدا سوپای پاسداران و دامودەزگا ئابوورییەکانی وەک دەوڵەتێکی هاوتەریب لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا کاردەکەن، لە کۆنترۆڵکردنی کانەکانی زێڕ و ئاسن تا دروستکردنی ڕێگاوبان کە زۆرجار بۆ گواستنەوەی کەرەستەی سەربازی و ئاسایشی بەکاردەهێنرێن.

 

ئەم کۆمپانیایانە بەبێ چاودێری گەلی کاردەکەن، چێژ لە لێخۆشبوونی بەرفراوان لە باج و پشتیوانی ئاسایشی تەواو وەردەگرن، لە چوارچێوەی ئابوورییەکی سیاسی کرێچی-سەربازیدا، سەرچاوە ناوخۆییەکان دەگۆڕدرێن بۆ ئامرازێک بۆ سەرکوتکردنی ئەو کەسانەی کە لە هەژاریدا ماونەتەوە، ئەم شێوازەی گەشەپێدانی سەپێنراو، یان "گەشەپێدان بە شمشێر" کە لە ژێر ئاڵای پێشکەوتندا جێبەجێ دەکرێت، یەکێکە لە توندوتیژترین شێوازەکانی داگیرکاری ناوخۆیی دەرهێنانی سامان لە خاکێک کە دانیشتووانەکەی مافی بەشداریکردنیان نییە لە بڕیاردان، سودمەندبوون لێی، یان قازانج لێی بکەن.

 

لە ڕوانگەی ئێوە لێکچوونەکانی نێوان داگیرکاری ناوخۆیی و داگیرکاری کلاسیک لە کۆمەڵگە داگیرکراوەکاندا وەک ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا چین؟

لە ئەدەبیاتی سیاسی ڕەخنەگردا، اگیرکاری ناوخۆیی نموونەیەکی هەژموون و چەوساندنەوەیە کە ناوچە پەراوێزخراوەکانی ناو سنوورە ڕەسمییەکانی دەوڵەتێک وەک داگیرکاری ناڕەسمی لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە بەڕێوەدەبرێن، ڕۆژهەڵاتی کوردستان، لە چوارچێوەی مێژوویی ئێراندا، نموونەیەکی ڕوونە و لێکچوونێکی بناغەی قووڵی لەگەڵ داگیرکاری کلاسیکدا هەڵگرتووە.

 

لە داگیرکاری کلاسیکدا دەسەڵاتی داگیرکگاری لە دەرەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام لە داگیرکاری ناوخۆییدا دەسەڵات لە ناوەوە بەکاردەهێنرێت، هەمان لۆژیکی تاکڕەوانە لە خاکە "نافارسییەکان"، "ناناوەندی" و "ناخۆجێییەکان"دا بەکاردەهێنرێت.

 

ڕۆژهەڵاتی کوردستان مافی چارەی خۆنووسین و بەشداری یەکسان و خۆبەڕێوەبەریی پێنەدراوە، بەڵکو لە ڕووی کولتووری و ئابووری و زمانەوانی و سیاسییەوە کەوتۆتە ژێر هەژموونی داگیرکارییەوە، هەروەها تاڵانکردنی سامانە سروشتییەکان، وەک چۆن لە کانەکانی ئەفریقا لەسەر دەستی ئیمپراتۆریەتەکانی ڕۆژئاوا ڕوویدا، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش ڕوودەدات، کە مین و دارستان و سەرچاوە ئاوییەکان لەلایەن کۆمپانیاکان و دامەزراوەکانی ئاسایشی ناوەندییەوە دەقۆزرێتەوە بەبێ ئەوەی هیچ سوودێک بۆ دانیشتوانی ناوچەکە کۆببێتەوە.

 

لە لایەکی دیکەوە، وەک چۆن دگیرکاری کلاسیک ڕێگری لە بونیادنانی دامەزراوە ناوخۆییەکان دەکرد، هەروەها هەوڵدان بۆ خۆبەڕێوەبردن، ئەنجومەنی خۆجێی، یان پەروەردە بە زمانی دایکی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەرەوڕووی سەرکوتی ئاسایشی دەبێتەوە، بۆیە لە هەردوو نموونەی داگیەکاریدا، وە ناوچە پەراوێزییەکان ڕۆڵی کەرەستەی خاو و بازاڕی بەکاربەر دەگێڕن، لە کاتێکدا ناوەند هەموو بڕیارەکان دەدات.

 

لە بەشی دووەمی گفتوگۆکەدا قوڵ دەبینەوە لە ڕەهەندەکانی قەیرانی کانگای زێڕی قەلقەلا سەققز، لە چالاکییەکانی کانگا و مەترسییە ژینگەییەکانەوە دەست پێدەکەین تا دەگاتە لێکەوتە ترسناکەکانی بۆ تەندروستی گشتی، هەروەها لەدەستدانی فرەچەشنی زیندوو، گەندەڵی ئابووری، پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، وە باس لە هەوڵ و بەرخۆدانی گەل و ئاسۆی ئەگەری بۆ داهاتووی ناوچەکە دەکەین، بۆ ئەوەی وێنەیەکی تەواو لەم پڕۆژە داگیرکاریە ناوخۆییە و لێکەوتەکانی بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان بکێشین.