سەرپیل ساڤوملو

 

ئیستەنبوڵ-پاکێجی دەیەمی دادوەری لە لایەن لیژنەی دادەوە بە دەنگی پارتی داد و گەشەپێدان و پارتی تەڤگەری ناسیۆنالیستی مەهەپە، سەرەڕای هەموو ناڕەزایەتییەکان پەسەند کرا. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پاکێجەکە زۆر کەمترە لە جێبەجێکردنی چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگە و بەشدارە لە قووڵبوونەوەی  نایەکسانییەکان، بەتایبەتی سەبارەت بە زیندانیانی نەخۆش و دەستگیرکراوانی سیاسی.

 

لیژنەی داد، سەرەڕای هەموو ناڕەزایەتییەکان، بە دەنگی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) و پارتی تەڤگەری ناسیۆنالیستی مەهەپە، پاکێجی دەیەمی دادوەریی پەسەند کرد. ئەم پاکێجە بە بەشێک لەو پرۆسەیە دادەنرا کە ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان لە ٢٧ی شوباتدا دەستیپێکردبوو، بۆیە چاوەڕوانی لە کۆمەڵگەدا هەبوو، کاتێک پاکێجی دەیەمی دادوەری خرایە بەرنامەی کارەوە، گفتوگۆی لێکەوتەوە سەبارەت بەوەی کە تا چەند چاوەڕوانی و پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان بەدی دەهێنێت.

 

"نەگەیشتە ئاستی دابینکردنی پێویستی"

دوای ئەوەی پاکێجی دەیەمی دادوەری بۆ ڕای گشتی ئاشکرا بوو، ناڕەزایەتییەکان دەستیان بە پەرەسەندن کرد. زۆر کەس بە کەمتر لە چاوەڕوانییەکان دەیانزانی، نەبوونی هیچ هەموارکردنەوەیەک بۆ زیندانییە نەخۆشەکان یەکێک بوو لە خاڵە دیارەکان کە کاردانەوەی توندی بەدوای خۆیدا هێنا.

 

سەفەرال بالیکایا، پارێزەر و ئەندامی ئەنجومەنی سیاسی دێم و ئەندامی کۆمیسیۆنی یاسا هەڵسەنگاندنێکی وردی بۆ پاکێجەکە کرد، پاکێجەکە لە دابینکردنی پێداویستییەکان کەمترە. دروشمی "سەدەی دادپەروەری، سەدەی تورکیا" لە دەقی یاساداناندا ڕەنگدانەوەی نەبووە.

 

هەروەها ڕوونیکردەوە کە هەندێک تاوان سزاکانیان زیادکردووە، لەکاتێکدا چاکسازی بۆ زیندانییە تاوانبارەکان خرایە نێو ئەو تاوانانە. بەڵام زیندانیانی سیاسی لە دەرەوەی بازنەی هەموارکردنەوەکان مانەوە. ئاماژەی بەوەشکردووە، هەندێک تاوان کە بووەتە هۆی توڕەیی کۆمەڵگە، لەنێویاندا توندوتیژی دژی ژنان، وەک کردەوەیەک پۆلێنکراون کە پێویستی بە زیادکردنی سزاکان هەیە. دەقی یاسایی بەڕوونی باسی ئەمەی نەکردووە، بەڵام وشەکانی ئەوە پیشان دەدەن کە ئامانجی هەموارکردنەکان کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێی کۆمەڵگە و زیادکردنی ڕێگریکردنە.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، سزاکانی زیانگەیاندن بە جەستەیی و ڕووداوەکانی هاتوچۆ کە لە ئەنجامدا برینداربوون زیادکراون، ئەمەش ئاماژەیە بۆ پرسێکی بنەڕەتی لە لۆژیکی یاسایی پشت ئەم هەموارکردنانەدا. پاکێجی دادوەری بە دیدگای زیادکردنی سزاکان وەک ئامرازێک بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە ئامادەکراوە، کە ڕێبازێکی گفتوگۆیاوییە.

 

پێی وایە پرسەکە لە ئاستی ڕێکخستنی سزاکانی ئێستادا نییە، بەڵکو لە جێبەجێکردنی ناکاریگەریان و چارەسەرنەکردنی ڕەگ و ڕیشەی پرسەکەدایە. توندوتیژی دژی ژنان و چەوساندنەوەی منداڵان بەردەوامە لە زیادبوون و خراپتربوون، ئەمە وایکردووە سزای توندتر بە تەنها بەس نەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە کۆمەڵایەتیانە.

 

ئاماژەی بەوەدا کە پاکێجی دادوەری زیادکردنی تاوانی نوێی بۆ یاساکە لەخۆگرتبوو، کە ئەمەش شتێکی بەرچاوە. لەنێو ئەم هەموارکردنانەدا ئەوەیە کە یارییە ئاگرینەکان کە لە ئاهەنگەکاندا بەکاردەهێنرێن، بەپێی یاسا نوێیەکە دەتوانرێت وەک چەک پۆلێن بکرێن، ئەمەش دەرگا بەڕووی ڕێکخستنی توندتری بەکارهێنانیان دەکاتەوە.

 

"نایەکسانی لە بەرامبەر زیندانیانی سیاسیدا هەیە"

سەفرال بالیکیا ئاماژەی بەوەدا کە پاکێجی دەیەمی دادوەری چاوەڕوانییەکی زۆری سەبارەت بە زیندانیانی سیاسی و نەخۆشەکان بەرزکردەوە، بەڵام چارەسەری ئەو نایەکسانیانەی نەکرد کە ساڵانێکی زۆرە هەیە. ئەو ڕوونی کردەوە کە یاسای دژە تیرۆر لە ساڵی ١٩٩١ دوو سیستەمی جیاوازی بۆ جێبەجێکردنی سزاکان دروستکردووە، ئەمەش بووەتە هۆی نایەکسانی بنەڕەتی.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، لەماوەی دە ساڵی ڕابردوودا چەند هەموارکردنێک بۆ سیستمی جێبەجێکردنی سزاکان خراونەتە بواری جێبەجێکردنەوە، ڕێگە بە ئازادکردنی زیندانیانی تاوانبار دراوە، بەڵام زیندانیانی سیاسی بەدەر لەم هەموارکردنانە ماونەتەوە. یاساکانی دادگاییکردنی ناوازە بووەتە هۆی دەستگیرکردنی ئارەزوومەندانە و سزای نادادپەروەرانە، لە ئەنجامدا سزای توند لە ساڵانی ڕابردوودا، بەبێ هیچ چاکسازییەکی یاسایی بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسانە.

 

"سیاسەتداران ناتوانن سوودمەند بن لە پەیڕەو"

سەفرال بالیکیا ئاماژەی بەوەدا کە ئەو هەموارکردنانەی لە سەردەمی پەتای کۆڤید-١٩دا ئەنجامدراون، زیندانیانی سیاسییان لە بازنەی خۆیان دوورخستەوە، ئەمەش بووە هۆی بەردەوامبوونی نایەکسانی لە جێبەجێکردنی یاساکاندا. زیندانیانی سیاسی نەیانتوانیوە سوود لە بڕگەکان وەربگرن کە ڕێگە بە ئازادکردنی زیندانیانی تاوانبار دەدا، ئەمەش وایان لێدەکات نەتوانن لە زیندان دەربچن.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، چاوەڕوانییەکی زۆر هەبووە کە پارێزبەندی بە یەکسانی جێبەجێ بکرێت، بۆ ئەوەی زیندانییە نەخۆشەکان یان ئەوانەی تەنها ساڵێکیان ماوە بۆ سزاکەیان بتوانن سوود لەم هەموارکردنانە وەربگرن. بەڵام ئەم چاوەڕوانییانە جێبەجێ نەکران و بۆشایی یاسایی نێوان ئەو دوو گروپە بەردەوام بوو.

 

هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە ئەو ڕێوشوێنانەی لە کاتی پەتاکەدا گیراونەتەبەر، دەگاتە لێبوردنێکی ڕانەگەیەندراو، لێبوردنەکان دەبێت لەگەڵ بنەمای یەکسانی بگونجێت. لەو ماوەیەدا حکومەت دوو سێ جار لێبوردنی ناڕاستەوخۆی دەرکردووە، بەڵام زیندانیانی سیاسی لەم بڕیارانە دوورخستووەتەوە. کەلێنێکی یاسایی لە نێوان ئەو دوو پۆلەدا هەیە کە دەبێت چارەسەر بکرێت بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری.

 

"جیاکاری لە نێوان زیندانیانی نەخۆش"

سەبارەت بە هەڵاواردن لە نێوان زیندانیانی نەخۆش، وتی: پرسی زیندانیانی نەخۆش یەکێکە لە پرسە هەرە ئازاربەخش و ڕاستییەکانی ئەم وڵاتە، بەداخەوە ئەمجارە هیچ هەموارکردنەوەیەک دەرنەچووە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "لەڕاستیدا دەبێت ئەوە بوترێ کە بەپێی ئەو ڕاپۆرتە پزیشکیانەی لەلایەن پەیمانگای پزیشکی دادوەرییەوە (ئاتک) دەرچووە، ئەو کەسانەی سەلمێنراون کە بەدەست نەخۆشییە سەختەکانەوە دەناڵێنن، ناتوانن لە زیندان بمێننەوە، بۆیە دەبێت بەگوێرەی ڕێسا یاساییەکانی ئێستا ئازادبکرێن. بەڵام ڕاپۆرتەکانی ئاتک لە ڕوانگەیەکی سیاسییەوە ئامادەکراون، ئەمەش گفتوگۆی لەسەر متمانەپێکراوییان دروستکردووە. سەرەڕای ئەم ڕاپۆرتانە، ئازادکردنەکان جێبەجێ نەکراون"

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، "ئێستا، بڕگەیەک لەم هەموارکردنانەدا هەیە سەبارەت بەو زیندانیانەی کە نەخۆشی سەختیان هەیە، بەڵام دەگمەنیەکی گەورەیان کردووە. جیاوازییان لە نێوان زیندانیانی سیاسی و تاوانکاریدا نەکردووە، بەڵام ئەوانەی سزای زیندانی هەتاهەتایی قورسیان بەسەردا سەپێنراوە لە بازنەی هەموارکردنەکاندا دەرکردووە".

 

"دەستنیشانکردنی ئەو کەسانەی کە بە مەترسیدار پۆلێنکراون"

 

سەفرال بالیکیا ئاماژەی بەوەدا کە پاکێجەکە پێناسەیەکی نوێی لەخۆگرتووە، تێیدا "ئەوانەی وەکهەروەها جەختی لەوە کردەوە کە ئەو ڕێوشوێنانەی لە کاتی پەتاکەدا گیراونەتەبەر، دەگاتە لێبوردنێکی ڕانەگەیەندراو، ئاماژەی بەوەشکرد کە لێبوردنەکان دەبێت لەگەڵ بنەمای یەکسانی بگونجێت. ئاماژەی بەوەشکرد، لەو ماوەیەدا حکومەت دوو سێ جار لێبوردنی ناڕاستەوخۆی دەرکردووە، بەڵام زیندانیانی سیاسی لەم بڕیارانە دوورخستووەتەوە. ئاماژەی بەوەشکرد، کەلێنێکی یاسایی لە نێوان ئەو دوو پۆلەدا هەیە کە دەبێت چارەسەر بکرێت بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری.

 

"جیاکاری لە نێوان زیندانیانی نەخۆش"

سەبارەت بە هەڵاواردن لە نێوان زیندانیانی نەخۆش، وتی "پرسی زیندانیانی نەخۆش یەکێکە لە کێشە هەرە ئازاربەخش و جیددییەکانی ئەم وڵاتە، بەداخەوە ئەمجارە هیچ هەموارکردنەوەیەک دەرنەچووە".

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "لەڕاستیدا دەبێت ئەوە بگوترێ کە بەپێی ئەو ڕاپۆرتە پزیشکیانەی کە لەلایەن پەیمانگای پزیشکی دادوەرییەوە "ATK" دەرچووە، ئەو کەسانەی سەلمێنراون کە بەدەست نەخۆشییە سەختەکانەوە دەناڵێنن، ناتوانن لە زیندان بمێننەوە و بۆیە دەبێت بەگوێرەی ڕێسا یاساییەکانی ئێستا ئازادبکرێن. بەڵام ڕاپۆرتەکانی ATK لە ڕوانگەیەکی سیاسییەوە ئامادەکراون، ئەمەش مشتومڕی لەسەر متمانەپێکراوییان دروستکردووە. سەرەڕای ئەم ڕاپۆرتانە، ئازادکردنەکان نەکراون". جێبەجێ کرا."

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، "ئێستا، بڕگەیەک لەم هەموارکردنانەدا هەیە سەبارەت بەو زیندانیانەی کە نەخۆشی سەختیان هەیە، بەڵام ئیستسنایەکی گەورەیان کردووە. جیاوازییان لە نێوان زیندانیانی سیاسی و تاوانکاریدا نەکردووە، بەڵام ئەوانەی سزای زیندانی هەتاهەتایی قورسیان بەسەردا سەپێنراوە لە بازنەی هەموارکردنەکاندا دەرکردووە".

 

"دەستنیشانکردنی ئەو کەسانەی کە بە مەترسیدار پۆلێنکراون" مەترسیدار پۆلێنکراون" بەکاردەهێنرێن. پرسیاری کرد: پێوەر بۆ مەترسیداربوون چییە؟

ئەمە لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتمەندەوە دیاری دەکرێت. واتە لیژنەکانی چاودێری کارگێڕی، کە لە ئێستادا نادادپەروەرییەکی گەورەیان لێدەکەوێتەوە، بڕیار لەسەر ئەم بابەتە دەدەن. دادوەرەکانی جێبەجێکردنی سزاکانیش بڕیارەکان دەدەن. ئەمە دۆخێکی بابەتییە. مانای چییە بۆ کەسێک کە مەترسیدار بێت؟

بەپێی ئەوەی کێ بە مەترسیدار پۆلێن دەکرێت؟

لە چ کەیسێکدا هاوڵاتی بە مەترسیدار دادەنرێت؟ ئاماژەی بەوەشکرد، زۆر کەس بەهۆی بەشداریکردن لە خۆپیشاندانی ئاشتیانە یان تۆمەتی هاوشێوەدا زیندانیکراون و سزادراون.

 

کەیس هەیە کە هاوڵاتیان تۆمەتبار دەکرێن بە فڕێدانی بۆمبی مۆلۆتۆڤ، بەڵام بەشداریکردنیان بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە نەسەلمێنراوە. سەرەڕای ئەوەش تەنها بەهۆی سزاکانیانەوە بە مەترسیدار دادەنرێت. وتیشی: بەڵام جێبەجێکردنی دادوەری پەیوەست نییە بەو کردەوەیەی ئەنجامدراوە، بەو پێیەی قۆناغێکی تەواو جیاوازە، نابێت جێبەجێکردنی یاساکان ئاراستەی کەسانی دیاریکراو بکرێت، بەڵکو پێویستە بەپێی بنەمای یەکسانی جێبەجێبکرێت، بۆیە ئەم پۆلێنکردنە نا بابەتیە جارێکی دیکە بەکاردەهێنرێت بۆ ڕێگریکردن لە ئازادکردنی زیندانیانی سیاسی.

 

“مافی هیوا دانپێدانەنراوە”

لە لێدوانەکانیدا سەفرال بالیکیا سەرنجی بۆ ئەو زیندانیانە ڕاکێشا کە سزای هەتاهەتایی قورسیان بەسەردا سەپێنراوە، پاکێجەکە دووبارە دانپێدانانی مافی هیوای لەخۆ نەگرتووە.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، بەپێی بڕیارەکەی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا لەسەر ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان، پێویستە دوای تەواوکردنی ٢٥ ساڵ لە سزاکە، مەرجەکانی پارێزبەندی هەڵسەنگێندرێت، ئەگەر پارێزبەندی گونجاو بێت، پێویستە بەو پێیە بڕیار بدرێت. لە ئێستادا ژمارەیەکی زۆر لەو کەسانە هەن کە سزای هەتاهەتایی قورسیان بەسەردا سەپێنراوە و دوورخستنەوەیان بە تەواوی لەم هەموارکردنانە پێچەوانەی بڕیارەکەی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا، بەو پێیەی لە ڕووی یەکسانی و دادپەروەرییەوە نادادپەروەرییە.

 

ڕوونیکردەوە کە توانای زیندانەکان لە توانای خۆیان تێپەڕاندووە، ئەم هەموارکردنانە بە پلەی یەکەم بۆ ئازادکردنی زیندانییە تاوانبارەکان لە زیندانەکان خراونەتە ڕوو.

 

ئاماژەی بەوەشکردووە، گفتوگۆ لەسەر زیندانیانی سیاسی لە لایەک پەیوەندی بە دەسەڵاتی دادوەرییەوە هەیە، لەلایەکی دیکەوە پەیوەندی بە خودی سیاسەتەوە هەیە. وتیشی: دادگاکان کە زیندانیانی سیاسی تێدا بەشدارن، ئەو دادگاییکردنانەن کە نایەکسانی تا ئاستە بەرزەکانی تاقیدەکرێتەوە، چونکە نایەکسانییەکی ئاشکرا لە یاساکاندا هەیە، ئەمە بۆچوونی ئێمە نییە، بەڵکو بڕیارێکی ڕوونە کە دادگای دەستووری لەسەر ئەم بابەتە دەریکردووە.

 

جەختی لەوە کردەوە کە هەوڵێک هەیە بۆ جێبەجێکردنی هەموارکردنێک کە ئەم نایەکسانییە بەرهەمبهێنێتەوە و توندتری بکاتەوە، دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا بڕیاری لەسەر ئەم پرسە دەرکردووە، جەختی لەسەر گرنگی ئەنجامدانی دادگاییکردنی سەربەخۆ و دادپەروەرانە و یەکسان کردووەتەوە.

 

"دادگا سیاسییەکان"

 

سەفرال بالیکیا  وتی: دادگا سیاسییەکان بە سروشتی خۆیان درێژکراوەی سیاسەتن.زۆرێک لەوانەی دەستگیرکراون هاوسەرۆکی پات و ئەندامانن، تەنانەت سەرۆکی شارەوانیشیان تێدایە. بڕیارەکەی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا سەبارەت بە سەلاحەدین دەمیرتاش هەڵسەنگاندنێکی زۆر ڕوونی کردووە، بەهۆی کەسایەتی سیاسی و چالاکییە سیاسییەکانییەوە ئامانجی ئەم دادگاییکردنە و سزایە بووە. ئەمە یەکێکە لەو بڕیارە دەگمەنانەی کە لەلایەن  دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپاوە دەرچووە و بڕیارێک نەبووە کە بە زارەکی وەرگیرابێت، چونکە دیاریکرابوو کە دادگاییکردنەکە بە ڕوونی سیاسییە.

 

جەختیشی لەوە کردەوە کە دادگاییکردنی سیاسی دژایەتی لۆژیکی گشتی دەسەڵاتی دادوەری دەکات، بەو پێیەی دەسەڵاتی دادوەری دەبێت بێلایەن بێت، پێویستە لە تاوانەکەوە دەست پێبکات تا بگاتە دەستی کەسەکە نەک بە پێچەوانەوە. ئەم دادگاییکردنانە ئەم بنەمایە پەیڕەو ناکەن، بەو پێیەی دەستوەردانی سیاسی لەخۆدەگرێت. ئەگەر بەڕاستی چاوەڕوانی بۆ دادپەروەری هەبێت، وەک لە پڕۆژەکەدا هاتووە و ئەگەر "سەدەی تورکیا" "سەدەی دادپەروەری" بێت، ئەوا دەبێت دادپەروەری لەوێوە دەستپێبکات.

 

ئاماژەی بەوەشکرد، "لەم چوارچێوەیەدا دەبێت چاوەڕوانییەکان بۆ ئاشتی کۆمەڵایەتی و سۆسیال دیموکراتی و گۆڕانکاری هەبێت. سەرەتا دەبێت ئەم چاوەڕوانییانە لەم کەیسانەدا جێبەجێ بکرێن. دەبوو سەرەتا هەنگاو بنرێت بۆ ئازادکردنی قوربانییەکان لە زیندانەکان، چونکە ئەمە بەخشینێکی تایبەت نییە یان ڕێوشوێنێکی ناوازە نییە. تەنها جێبەجێکردنی ئەوەیە کە پێویستە بەپێی یاسا ئەنجام بدرێت".

 

"پێویستە چاوەڕوانییەکان جێبەجێ بکرێن"

سەفرال بالیکیا ئاماژەی بە دەنگۆکان کرد کە باس لە ئامادەکردنی هەموارکردنەوەیەکی یاسایی گشتگیرتر دەکرێت، ئەم ڕێبازە کۆمەڵگە لە دۆخێکی بەردەوامی پێشبینیکردندا دەهێڵێتەوە. "پێویست ناکات مامەڵەکردن لەگەڵ نایەکسانی یاسایی بۆ ماوەیەکی درێژ بڵاوبکرێتەوە. نابێت ئەم بابەتانە وەک وابەستەیەک بە پێشهاتە سیاسییەکان یان وەک ئامرازێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوە سەیر بکرێن. لە ڕاستیدا وێرانکەرترین شتەکان لە هەر کۆمەڵگەیەکدا نادادپەروەری و نایەکسانییەکی گەورەن. ڕێگای چارەسەرکردنی نایەکسانی سەرەتا لە دەستەبەرکردنی دادپەروەرییەوە دەست پێدەکات. ئەگەر دادپەروەری نەبێت و باوەڕ بە ئەگەری گەیشتن بە دادپەروەری نەبێت، ئاشتی کۆمەڵایەتی لە هیچ وڵاتێکدا جێگیر نابێت. بۆیە دەبێت ئەمە لە سەرووی هەموو شتێکەوە مسۆگەر بکرێت”.

 

سەفرال بالیکیا لە کۆتاییدا وتی: گرنگترین شت کە دەوڵەت دەبێ بیکات، هەنگاو بنێت بۆ جێبەجێکردنی چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگە.لە سەرووی هەموو شتێکەوە نابێت قوربانییەکان لە زینداندا بن، پێویستە زیندانییە نەخۆشەکان بەبێ گوێدانە سزاکەیان چارەسەر بکرێن. تاکە پێوەر بۆ چارەسەرکردن دەبێت تەندروستی زیندانییەکە بێت، چونکە پاراستنی ژیانی مرۆڤ دەبێت لە پێش هەموو شتێکەوە بێت.