ناوەندی هەواڵ - لە دوای گەڕانەوەی بۆ سەر دەسەڵاتی ئەفغانستان لە ساڵی ٢٠٢١، تاڵیبان ڕێوشوێنی توندی جێبەجێ کردووە، لەوانە قەدەغەکردنی ژنان لە شوێنە گشتییەکان، ڕێگریکردن لە خوێندنی کچان لە دوای پۆلی شەشەم، ڕێگریکردن لە چوونە زانکۆکانی ژنان، ڕێگریکردن لە کارکردنی ژنان، و چەندین سنووردارکردنی دیکە بە ئامانجی پەراوێزخستنیان.

 

ڕۆژی  ٨ی تەمموز، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ هەیبەتوڵا ئاخوندزادە، پێشەنگی تاڵیبان و عەبدوحەکیم حەقانی، پێشەنگی دادوەری تەڤگەرەکە دەرکرد، فەرمانی دەستگیرکردنەکان بەشێکن لە لێکۆڵینەوەیەک لە دۆخی ئەفغانستان، لەسەر بنەمای ماددەی ٧ەمی پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما، کە پەیوەندی بە تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی و گۆشەگیری سیستماتیکی ڕەگەزی لەو وڵاتەدا هەیە.

 

بەپێی ئەو ڕاگەیاندنە فەرمییەی بازنەی پێش دادگاییکردنی دووەمی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان، بەڵگە هەیە کە ئەم دوو بەرپرسە باڵایەی تاڵیبان بە ئەنقەست فەرمانیان دەرکردووە و جێبەجێیان کردووە، کە ئامانجیان جیاکاری و توندوتیژی و بێبەشکردنی ژنان و کەمینە ڕەگەزەکانی دیکەیە لە مافە بنەڕەتییەکانیان لە دوای کۆنترۆڵکردنەوەی ئەفغانستان لە مانگی ئابی ٢٠٢١.

 

لە ڕاگەیەندراوەکەی دادگادا پشتڕاستی کردەوە کە هەیبەتوڵا ئاخوندزادە و عەبدول حەکیم حەقانی لە ڕێگەی دەرکردنی فەرمان، جێبەجێکردنی یاسای یاسای، کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی ژنانیان لە مافە بنەڕەتییەکانیان بێبەش کردووە، بەتایبەتی مافی خوێندن و دامەزراندن و ئازادی ڕادەربڕین و دەستڕاگەیشتن بە شوێنی گشتی، هەروەها تاکەکانی دیکە بەهۆی دژایەتیکردنی "سیاسەتی ڕەگەزی" تاڵیبان، بەتایبەتی سەبارەت بە ناسنامە یان ئاراستەی سێکسی، تووشی هەراسانکردن بوون.

 

ژووری بازنەیی دادگاییکردنی دووهەمی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان دووپاتیکردەوە کە دەرکردنی فەرمان و سزای یاسادانان، هەروەها کردەوەکانی پێشەنگی تاڵیبان و پێشەنگی دادگای باڵای گروپەکە، لە توندوتیژی تاکەکەسی یان هەڕەمەکی تێدەپەڕێت و بەشێک لە سیستەمێکی هەڵاواردنی پێکهاتەیی و دامەزراوەیی دژی ژنان و گروپە بێ تواناکان پێکدەهێنێت.

 

لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە تاڵیبان نەک هەر ڕاستەوخۆ ژنانی کردۆتە ئامانج، بەڵکو گۆشەگیری بۆ ئەو کەسانە کردووە کە بەرگرییان لێدەکەن یان دژایەتی سیاسەتەکانی ئەو گروپە دەکەن، ئەم کەسانە کە تاڵیبان بە "هاوپەیمانی ژنان" پێناسەی کردوون، وەک نەیارێکی سیاسی دەستگیرکراون.

 

داواکاری گشتی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە مانگی یەکی ئەمساڵدا ڕایگەیاند کە بە فەرمی داوای فەرمانی دەستگیرکردنیان بۆ هەیبەتوڵا ئاخوندزادە، پێشەنگی حکومەتی تاڵیبان و عەبدول حەکیم حەقانی، پێشەنگی دادگای باڵای ئەو گروپە کردووە، بەهۆی گۆشەگیریکردنی ژنان لە ئەفغانستان.

 

ئەم بڕیارە تەنها چەند کاتژمێرێک دوای ئەوە هات کە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٦ی تەمموزدا بڕیارێکیان دەرکرد، تیایدا داوای لە تاڵیبان کرد سیاسەتە سەرکوتکەرەکانی بەرامبەر ژنان پێچەوانە بکاتەوە، سەرەڕای دژایەتی ئەمریکا.

 

ئەگەر حکومەتەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان هاوکاری بکەن، بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان دژی بەرپرسانی باڵای تاڵیبان دەتوانێت ڕێگە خۆش بکات، دادگاییکردنی تاوانکاری نێودەوڵەتی لە داهاتوودا لەسەر پێشەنگەکانی گروپەکە بە شێوەیەکی هێمای، ئەم هەنگاوەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان هەنگاوێکی گرنگە بەرەو داننان بە ستەمکاریی سیستماتیکی ژنان لە ئەفغانستان وەک تاوانێک دژی مرۆڤایەتی.

 

لەنێو ئەوانەی کە بەم دواییە لەلایەن دادگای لاهای دادگایی کران، پێشەنگەکانی تاڵیبان لەگەڵ کەسایەتییە ناسراوەکانی دیکەی وەک ڤلادیمیر پوتین، پێشەنگی ڕووسیا و بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل.