هندیە عەشیبی

 

لیبیا- کاریگەرییەکانی ململانێ سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی لیبیا بەردەوامن لە سێبەرێکی قورس بەسەر وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانەدا، لەکاتێکدا دیاردەی هاوسەرگیری پێشوەختە وەک تاوانێکی بێدەنگ دەخزێتە ناوەوە، کە بەهۆی ناسکی یاسا و هاوبەشی داب و نەریت و داڕمانی پاراستنی خێزانەوە سووتەمەنی پێدەدرێت. 

 

ئیتر منداڵی بە یاسا و کۆمەڵگە پارێزراو نییە، بەڵکو بە ناوی "داپۆشین" و "ڕزگاربوون لە هەژاری" ڕادەستی چارەنووسێکی نادیار دەکرێت، کە دابەشبوونی سیاسی و نەبوونی توێژینەوەی کۆمەڵایەتی و نەبوونی میکانیزمی چاودێری، هەموو ئەو هۆکارانەن کە دیاردەکە دڕندەتر دەکەن و بەڵگەنامەکردنی قورستر دەکەن، هەروەها هیچ ئامارێکی دروست و داتای فەرمی نییە، تەنها شایەتحاڵی پەرش و بڵاو و دڵەڕاوکێی گشتی کە لەگەڵ هەر جیابوونەوەیەکی نوێی منداڵانی کچ کە هێشتا نەگەیشتوونەتە تەمەنی یاسای پەرەدەستێنێت. 

 

سەرەڕای بەربڵاوی ئەم دیاردەیە، بە هۆی دابەشبوونی سیاسی و نەبوونی توێژینەوەی زانستی و کۆمەڵایەتی ورد لەسەر ئەم بابەتە، دەستکەوتنی ئاماری فەرمی یان داتاکانی پەیوەست بە هاوسەرگیری پێشوەختە ئەستەمە. 

 

سوعاد عەریبی، بەڕێوەبەری ئۆفیسی خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی و پاڵپشتی دەروونی، چیرۆکی پڕ لە ئازاری منداڵانی کچی تەمەن ١٤ ساڵان گێڕایەوە کە پێش ئەوەی تەنانەت بزانن منداڵی چییە، خۆیان بە ژن و دایک بینیەو، کە ئەم دیاردەیە نوێنەرایەتی دەستدرێژیکردنە سەر منداڵی دەکات، منداڵانی کچ توانای دەروونی یان جەستەیییان نییە، بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی هاوسەرگیری هەڵبگرن، لەگەڵ ئەوەشدا، بەهۆی کەمتەرخەمیەکانیانەوە تاوانبار دەکرێن و سزا دەدرێن، لەکاتێکدا تاوانەکە بەناوی داب و نەریت و ئایینەوە ئەنجام دەدرێت. 

 

هەرچەندە یاسای باری کەسی لیبیا ژمارە (١٠)ی ساڵی ١٩٨٤ کەمترین تەمەنی هاوسەرگیری بە ٢٠ ساڵ دیاری دەکات، بەڵام تایبەتی دادوەری دەسەڵاتی هاوسەرگیری بە منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی دەدات بەبێ چاودێری یان پێوەرێکی ڕوون، ئەم تایبەتیە بۆتە دەروازەیەکی کراوە بۆ پێشێلکردنی منداڵی، بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشین و ئاوارەییەکان، کە هەژاری و شەڕ لۆژیکێکی توند بەسەر خێزانەکاندا دەسەپێنێت. 

 

سوعاد عەریبی پێی وایە، کە شەڕ و ململانێ و تێکچونی باری ئابووری خێزانەکان بە تایبەت لە ناوچە گوندنشینەکانی دوور لە شارەکان بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی ئەم دیاردەیە بە شێوەیەکی بەرفراوان و خێزانەکان سەرەڕای تەمەنی بچووکیان پەنا بۆ هاوسەرگیری منداڵانی کچ دەبەن،  نیگەرانی خۆی لە زیاتر بڵاوبوونەوەی ئەو دیاردەیە دەربڕی، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو مەترسیانەی کە لەسەر منداڵی کچ دروستی دەکات، هەروەها گەشەکردنی جەستەی و دەروونییان بەس نییە بۆ بەرگەگرتنی فشارە کۆمەڵایەتی و خێزانییەکان. 

 

داوای پێویستی هۆشیاری کۆمەڵگە لە مەترسیەکانی ئەم دیاردەیە بۆ سەر منداڵی کچ و کۆمەڵگە بە گشتی کرد، لەگەڵ هاوکاری ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ دەستپێکردنی دەستپێشخەری هۆشیاری سەبارەت بە مەترسییەکانی هاوسەرگیری پێشوەختە، بەتایبەتی لە قوتابخانەکاندا. 

ڕێگایەکی درۆینە بۆ دەربازبوون لە توندوتیژی بۆ سووکایەتیکردن 

ڕەویە جەزاوی، چالاکوانی مافی مرۆڤ، بەرزبوونەوەی ڕێژەی هاوسەرگیری پێشوەختەی بەستەوە بە داڕمانی پێکهاتەکانی خێزان دوای دە ساڵ لە ململانێ، وتی؛ جەنگ خێزانەکانی لەیەکتر جیاکردۆتەوە، زۆرێکیان بژێوی یان پارێزگارییان لەدەستداوە، هاوسەرگیری پێشوەختە بووەتە ئامرازێک بۆ مانەوە، ئامرازێک بۆ دوورکەوتنەوە لە توندوتیژی، یان ئامرازێک بۆ کەمکردنەوەی بارگرانییە ئابوورییەکان. 

 

ڕوونیکردەوە، ئەو توندوتیژیانەی کە ژنان لە کاتی قەیرانەکاندا تووشی دەبن، وایکردووە هەندێک خێزان ناچارن کچەکانیان هاوسەرگیری بکەن، پێیانوایە ئەمە لە دەستدرێژی یان مەترسی دەیانپارێزێت، "خێزانەکان هەڕەشەیان لە کچەکانیان دەکرد، هەروەها تووشی جۆرەها توندوتیژی بوون، کە ئەمەش وایکرد هاوسەرگیری پێشوەختە وەک ڕێگەیەکی دەربازبوون دەرکەوێت،کە لەڕاستیدا، دەروازەیەکی نوێ بوو بۆ دەستدرێژیکردن، هەروەها دوای ساڵی ٢٠١١ ژمارەی دۆسیەکانی جیابوونەوە کە لەلایەن دادگاکانەوە وەرگیراون زیادیکردووە. 

 

سەرەڕای چەندین جار داوای هۆشیاری، دەستپێشخەرییەکان سنووردار و وەرزی دەمێننەوە، ئەوەی ئەمڕۆ پێویستە تەنها هەڵمەتی میدیایی نییە، بەڵام سیاسەتە ڕادیکاڵەکانە کە بریتین لە خستنەڕووی تەوەری قوتابخانەکان کە باس لە هاوسەرگیری پێشوەختە و کاریگەرییەکانی دەکەن، لەگەڵ خولی پەروەردەی دادوەرەکان بۆ هەڵسەنگاندنی گونجاوی دەروونی و کۆمەڵایەتی منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی، دابینکردنی ناوەندی پشتیوانی دەروونی و کۆمەڵایەتی بۆ ژنانی تووشبوو، لەگەڵ بەشداریکردنی منداڵانی کچ خۆیان لە داڕشتنی ئەو سیاسەتانەی کە کاریگەرییان لەسەر ژیانیان هەیە.