بەرچەم جودی

 

کۆبانێ – کۆیلایەتی سیستەمێکە کە لەلایەن هۆشیاری پیاوان و سیستەمی کاستییەوە پەرەی پێدراوە و تەنانەت وتمان کە لێدانێکە لە سیستەمی ژنان و لە سەردەمی ماتریالیزم.

 

جوگرافیای میزۆپۆتامیا کە بۆ یەکەمجار کۆمەڵگەی ژن-دایکی تێدا سەریهەڵدا، شوێنێکە کە کێشە و ململانێی تێدا سەرهەڵدەدات، میزۆپۆتامیا کە شوێنی دروستکردن و گەشەسەندنی کۆمەڵگەی ماتریاریکە، بووەتە شوێنی یەکەمین کێشەی مێژوویی، کە کۆیلەکردنی ژنە لەلایەن بکوژی کاستەوە، ئەگەر دروستکەر کۆیلە بکرێت، بە سروشتی بەرهەمەکانیشی دەستیان بەسەردا دەگیرێت، ئەمەش لە هەمان کاتدا بە کۆیلەکردنی ژن و کۆمەڵگە دەستپێدەکات، هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ڕوونە کە کۆیلایەتی سیستەمێکە لە دژی سیستەمی ژن بونیاد نراوە و وەک لێدانێک لە سەردەمی ژن-دایک گەشە دەکات و بەم شێوەیە سیستەمی کۆیلایەتی دەست پێدەکات.

 

سەدیقە خلو، وتەبێژی ناوەندی لێکۆڵینەوەی ژنۆلۆژی لە کانتۆنی فورات، ڕایگەیاند، کە ژنانی ڕۆژائاوای کوردستان، دوای شۆڕشی ژنان، گەیشتوونەتە قووڵایی ئەم وشەیە و پرسی کۆیلایەتی، وتی: تەنانەت سەرلەنوێ پێناسەی دەکەینەوە.

 

کۆیلایەتی کلاسیک و مێژووەکەی

بێگومان کۆیلایەتی لە سەردەمی ئێمەدا ناتوانرێت وەک کۆیلایەتی لە قۆناغەکانی پێشووتردا هەژمار بکرێت، لەگەڵ ئەو گەشەکردن و گۆڕانکارییانەی کە سیستەمی کاستی بەدوای خۆیدا هێناوە، شێوازی کۆیلایەتیش گۆڕاوە، وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، لە بنەڕەتدا لە دژی سیستەمی ژنان گەشە دەکات و ژنان نموونەی یەکەمی دەستپێکردنی ئەم سیستەمەن، بۆیە کۆیلایەتی کلاسیک کە بریتیە لە بوون بە کۆیلەی جەستەکەیی بۆ ئاغاکەی، لە میزۆپۆتامیا لە نێوان ساڵانی ٥٠٠٠-٩٠٠٠ پێش زایین ئەزموون کراوە، لەم پڕۆسە مێژووییەدا ژنان هێشتا دەسەڵات و ڕۆڵی خۆیان لەدەست نەداوە، بەڵام تا ڕادەیەک پیاوان ئێستا بە شێوەیەکی سیستماتیک دەست بەسەر بەرهەمە کۆمەڵایەتییەکان و ژناندا دەگرن، لە ساڵانی ٢٠٠٠-٣٠٠٠ پێش زایین، ئێستا کۆیلایەتی کلاسیک بە شێوەیەکی سیستماتیک و یاسایی پراکتیزە دەکرا، ئەمەش بە گۆڕینی شێوازی بکوژی سووتێنەر بەدەست هات، کە خۆی لە خۆیدا لەگەڵ دامەزراندنی پێکهاتەی دەسەڵات زیاتر دەرکەوت.

 

سەدیقە خلو ئاماژەی بەوەدا، کە ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان دووپاتی کردەوە، کە کۆیلایەتی سەرەتا لە کەسایەتی ژندا پەرەی سەندووە و وتی: دواتر کۆیلایەتی بە شێوازی جیاواز ئەزموون کرا کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە، هەروەها کۆیلایەتی ناسراو لە ئاستی خزمەتکردن و کۆیلایەتی هاوڵاتیاندا گەشەی کردووە و تا ئەمڕۆش ڕووبەڕووی گۆڕانکاری گەورە بووەتەوە.

 

"گواستنەوە لە کلاسیزمەوە بۆ سەردەمی"

کۆیلایەتی کلاسیک بۆ زیاتر لە سێ سەدە بەردەوام بوو پێش ئەوەی شکستی پێبهێنرێت و گوایە هەڵوەشێنرێتەوە، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا حەزرەتی محمد هەنگاوی یەکەمی بەو ئاراستەیە ناوە و ڕایگەیاند، پێویستە لەسەر بنەمای مرۆڤایەتی مامەڵە لەگەڵ مرۆڤدا بکرێت و وەک کۆیلە پێناسە نەکرێت، بە هەمان شێوە لە سەدەکانی ٧-٩ کۆیلایەتی کلاسیک نەما، واتە کۆیلایەتی جەستەی بە تەواوی هەڵوەشایەوە، لە ئەوروپا لە نێوان سەدەی ١٤ و ١٧ بە سەرکردایەتی ڕۆما و یۆنان، لە ڕێگەی ڕێنێسانسەوە خۆیان لە کۆیلایەتی کلاسیک ڕزگار کرد، دواتر لەگەڵ پەرەسەندنی یاسا و پەیماننامەکان، کۆیلایەتی نەک هەر بە ڕێگەی ئایینی یان مرۆڤایەتی قەدەغە کرا، بەڵکو ئێستا بە فەرمی لە ڕێگەی یاساوە هەڵوەشایەوە.

 

سەدیقە خلو بەم وشانە باسی کۆیلایەتی سەردەمی کۆنی کردووە و وتی: بە دامەزراندنی سیستەمی چینایەتی و پەرەسەندنی سیستەمی بۆرژوازی و دەسەڵاتدار و سەرمایەداری، ئەو کۆیلایەتییە کلاسیکییەی کە ناسراوە، خەریکە دەچێتە قۆناغێکی نوێ، کۆیلایەتی کلاسیک کاریگەری لەسەر کەسی کۆیلەکراو بە شێوەیەک دەبێت کە لە ڕووی جەستەیی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەوە کاریگەری لەسەر دروست دەکات، تەنانەت دڕندەیی گەورەشیان بەسەردا دەسەپێنرێت.

 

"لە سەردەمی ئێستادا کۆیلایەتی دڵسۆزانە"

ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان وتی؛ لە ئەنجامی گەشەسەندنی مێژوویی-کۆمەڵایەتی کە بە دڵنیاییەوە پرۆسەیەکی سروشتی نییە، کۆیلایەتی بووەتە ڕاستی، لەسەر بنەمای ئەم هەڵسەنگاندنانە و ئەگەر شیکاری بارودۆخی کۆمەڵایەتی ئێستا بکەین، دەبینین کۆیلایەتی کلاسیک کۆتایی هاتووە، بەڵام لە شوێنی ئەو کۆیلایەتی سەردەمی سەرمایەداری سەرهەڵدەدات.

سیستەمی سەرمایەداری کە سەردەمی شێوەی بکوژێکی کاستیکە، لە ڕێگەی لیبرالیزم و چەمکی ئازادی دۆگما کۆیلایەتی خۆی لەسەر کۆمەڵگە جێگیر دەکات، زۆر ورد و قووڵە، کەوتۆتە ناو هەست و ڕۆحی کۆمەڵگەوە و تەنانەت لەگەڵیدا بووە بە یەک، هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ئێستا کۆیلایەتی سەردەمی وەک کولتوورێک لە هەموو مرۆڤایەتیدا جێگیر بووە.

 

سەدیقی خلو وتی: ئەو کۆیلایەتیەی ئێستا باسی دەکەین و ڕووبەڕووی دەبینەوە، مەترسیدارتر و هەڕەشەئامێزترە لە کۆیلایەتی کلاسیکی، بۆچی؟ چونکە کۆیلایەتی سەردەمی کۆمەڵگەی گەیاندووەتە ئەو ئاستەی کە بە تەواوی ببنە کۆیلەی سەرمایەداری.

 

"بە ئامادەییەوە شوێنکەوتنی کۆیلایەتی"

سەدیقە خلو، وتەبێژی ناوەندی لێکۆڵینەوەی ژنۆلۆژی، بە چەندین نموونە، کۆیلایەتی سەردەمی ڕوون دەکاتەوە، دیارترین نموونەکان نەشتەرگەری جوانکارین و وتی: سیستەمی سەرمایەداری ئەو پێوەرانەی جوانی دیاری دەکات کە ئێستا هەموو کەسێک بە دڵسۆزیەوە دەیەوێت بەدەستی بهێنێت.

 

هەر لەبەر ئەم هۆکارەش نەشتەرگەری جوانکاری بەبێ ناوەڕۆک بە ناوی جوانی ئەنجام دەدرێت، ئەمەش چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت؟ خراپبوونی دەروونی و کەسی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، کاتێک ڕەخنە یان لێدوانێکی نەرێنی، بەرامبەر کەسێک دەکرێت، یەکسەر دەکەوێتە دۆخی بێمتمانەیی، دەروونیان تێکدەچێت و بەدوای چارەسەری جوانکاریدا دەگەڕێن، بە واتایەکی تر لەم دۆخەدا زیانی ماددی و مەعنەوی و جەستەیی بەدی دەکرێت.

 

"ئامێری تەکنیکی لە سەردەمی ئێمەدا کۆمەڵایەتی لەناو دەبەن"

سەدیقی خلو باسی لە پەیوەندی نێوان سەرمایەداری و جوانیناسی کرد و وتی: لە لایەکی دیکەوە دەبینین کە میدیای فیگۆریتیڤ کە پێی دەوترێت تۆڕی کۆمەڵایەتی، جیهانێکی دیکەی بۆ کۆمەڵگە دروست کردووە، کاریگەری نەرێنی لەسەر کۆمەڵگە دەبێت و بە شێوەیەکی ئەرێنی خزمەت بە سەرمایەداری دەکات، لە ڕاستیدا ئامێرە تەکنیکیەکان لە سەردەمی ئێمەدا خەریکی لەناوبردنی کۆمەڵایەتی و نەهێشتنین، یاری بە هەست و کەسایەتی و بیرکردنەوەی هاوڵاتیانی دەکەن و کۆمەڵگە بەپێی ئەو جۆرە تایبەتمەندەیە کە دەیانەوێت.

 

"هەستەکان بە بەردەوامی دەگۆڕن"

سەدیقە خلو جەختی لەسەر نەبوونی هۆشیاری ئەم پەیوەندییە کردەوە و نموونەیەکی هێنایەوە: ئەگەر ماوەیەک بیری لێ بکەینەوە، بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم شتانە ئەزموون دەکەین و بەبێ ئەوەی زۆرێک لە ئێمە ئاگامان لێی بێت، بۆ نموونە، کاتێک سەیری وێنەی ئینستاگرام یان فەیسبووک دەکەین، چەند جار باری دەروونیمان لە نێوان هەموو وێنەیەکدا دەگۆڕێت،

هەستەکانمان لە نێوان وێنەی خۆش و خەمناک یان لە نێوان بابەتەکانی خواردن و وەرزشدا دەگۆڕێت، بە واتایەکی تر لە یەک خولەکدا زنجیرەیەک هەست و سۆزی جیاواز ئەزموون دەکەین کە خۆی لە خۆیدا شێواندنی دەروونە.

 

"مرۆڤەکان بوونەتە یارییەکی سەردەمی"

سەدیقە خلو ڕایگەیاند، کە یاری بە سیستەمێکی جیهانی دەکرێت و هەڵسەنگاندنەکەی بەم شێوەیە کۆتایی پێهێنا، وتی: ئەم دۆخەی ئێمە تێیدا دەژین تەنها لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا یان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سنووردار نییە، بەداخەوە ئەمە سیستەمێکی جیهانییە کە کاریگەری لەسەر هەموو مرۆڤایەتی هەبووە، بۆیە مرۆڤەکان بوونەتە یارییەک کە سیستەمی ئێستا بەپێی خۆی بەڕێوەی دەبات و ڕێکی دەخات، ئەمەش ئەو کۆیلایەتییە سەردەمیەیە کە ئێمە لەم سەردەمەدا تێیدا دەژین.