ناوەندی هەواڵ

 

باڵندە دەریاییەکان نزیکەی ٦٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر پەرەیان سەندووە، بەهۆی ئەوەی کیشوەرەکانی زەوی بەو شێوەیەی ئێستایان ڕۆیشتوون و زەریای مۆدێرن شێوەیان گرتووە، باڵندەکان لە هەزاران دوورگەی نەشێواودا لە دەریا فراوانەکاندا بڵاوبوونەتەوە، وە لەگەڵ مردنی دایناسۆرەکان و پەلەوەرە زەبەلاحەکانی دەریایی، باڵندە دەریاییەکانیش وەک ئەندازیاری ئیکۆسیستەم دەستیان کرد بە پڕکردنەوەی شوێنێکی ئیکۆلۆژی.

 

پێدەچێت باڵندەی دەریایی بە قەبارەیەکی نزیکەی خەیاڵنەکراو بە درێژایی چەندین ساڵە لە گۆڕانی قووڵی کەشوهەوا و هەڵچوونە جیۆلۆجییەکانی کیشوەرەکانی پێکدادان بەردەوام بوون، ڕۆڵێکی قووڵیان لە هاوسەنگکردنی خولی کاربۆنی زەریاکاندا هەبووە، بەڵام تەنانەت لە دوورترین ناوچە دوورگەییەکانیاندا بە خێرایی لەلایەن مرۆڤەکانەوە لەناوچوون کە لە ماوەی ٢٠٠ ساڵی ڕابردوودا هەسارەکەیان داگیر کرد و بە پیشەسازییان کرد.

 

بەپێی هەندێک خەمڵاندن، ژمارەی گشتی باڵندە دەریاییەکانی جیهانی لەو ماوەیەدا بە ڕێژەی ٪ ٩٠ دابەزیوە، لەگەڵ کەمبوونەوەی ٪ ٧٠ تەنها لە ساڵی ١٩٥٠ەوە، باڵندەی دەریایی زۆرترین مەترسی لەسەرە لە گروپی باڵندە و یەکێکە لە گروپە مەترسیدارەکانی جۆری باڵندە، بەپێی یەکێتی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی سروشت، لە کۆی ٣٤٦ جۆری باڵندەی دەریایی، ٩ جۆریان لەسەر ئاستی جیهان لە مەترسیدان و ٣٥ جۆری دیکەش وەک نزیک لە مەترسییەکان ڕیزکراون، نزیکەی نیوەی هەموو جۆرەکانی باڵندەی دەریایی ناسراون یان گومان دەکرێت کە تووشی کەمبوونەوەی ژمارەکەیان ببن.

 

ڕاوەدوونانی ڕاستەوخۆی مرۆڤ لەسەر ئاستی پیشەسازی هەبوو، لەگەڵ کۆکردنەوەی هێلکەی باڵندە دەریاییەکان بۆ خۆراک، لەگەڵ ڕاوکردنی بەشێکی دیکەیان بۆ خواردن یاخود بۆ فرۆشتن و بازرگانی کردن ئەمەش هۆکارێکی سەرەکییە لە کەمکردنەوەی جۆری زیندوەران.

 

  لە دوورگەکانی فارالۆن لە نزیک سانفرانسیسکۆ کە گەورەترین هێلانەکردنی تاکە باڵندەی دەریاییە لە ئەمریکا، ژمارەکەیان لە ماوەی تەنها چەند دەیەیەکدا لە ٤٠٠ هەزارەوە بۆ ٦٠ هەزار دابەزیووە، چونکە خەڵک ساڵانە تا نیو ملیۆن هێلکەیان کۆکردوەتەوە.

 

هانس ئۆتۆ پۆرتنەر، زانای کەشوهەوا لە پەیمانگای ئەلفڕێد ڤیگنەر لە ئەڵمانیا، کە بەم دواییە هاوبەشی نووسینی توێژینەوەیەکی زانستی بووە کە پەیوەندییەکانی نێوان جۆراوجۆری زیندوو دەخاتە ڕوو، دەڵێت، نۆژەنکردنەوەی باڵندە دەریاییەکان دەتوانێت ئیکۆسیستەمی زەریاکان و تواناکانیان بۆ دابەزاندنی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەهێزتر بکات، بە ئامانجی پاراستنی ئیکۆسیستەم و سەقامگیرکردنی کەشوهەوا.

 

ئاماژەی بەوەشداوە جگە لە دەردانی ڕاستەوخۆی CO2 لە سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی و پرۆسەی پیشەسازی دیکە، تێکچوونی ئیکۆسیستەمەکان و دابەزینی جۆراوجۆری زیندوو بەشدارییەکی بەرچاوی هەبووە لە بەرزبوونەوەی چڕیی گەرمخانەی بەرگەهەوا کە هەسارەکە گەرم دەکات.

 

لە کۆتاییدا توێژینەوەکە هاتووە: "لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندەوەران بەشدارە لە گۆڕانی کەشوهەوا لەڕێگەی لەدەستدانی جۆرە زیندەوەرە کێوییەکان و ئەمەش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی کۆگاکانی کاربۆن و توانای نوقمبوون لە ئیکۆسیستەمی سروشتی و زیادکردنی دەردانی گازی ژەهراوی."

 

ئەو گەرمبوونی کە لە ئەنجامدا دروست دەبێت ئیکۆسیستەمەکان لە بازنەیەکی خراپدا تێکدەدات کە لەدەستدانی بێ وێنەی جۆراوجۆری زیندەوەران کە پێشتر بەهۆی تێکچوونی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆی مرۆڤەوە، زیادەڕۆیی لە ئیستغلالکردنی سەرچاوە سروشتییەکان و پیسبوونەوە دروست بووە بەرەو خراپتر دەبات.