بەرچەم جودی

 

کۆبانێ- دوای شۆڕشی ڕۆژئاوا لە ساڵی ٢٠١٤، ژنان لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا بۆ ئەوەی دەستکەوتەکانیان مسۆگەر بکەن لە بواری یاساییدا دەستیان کرد بە خەبات، هەروەها بە ناوی یاساکانی ژنان یان یاساکانی خێزانەوە هەنگاو نرا بۆ ڕاگرتنی توندوتیژی دژی ژنان، ئەم یاسایە لە ساڵی ٢٠١٤ دەرچوو و پەسەندکرا بۆ پاراستنی مافەکانی ژنان، بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی پێکەوەژیانی ئازاد و دامەزراندنی بنەماکانی خێزانی دیموکراتیک، لە ساڵی ٢٠٢١ ناوی گۆڕدرا بە یاسای خێزانی، سەمیرە عەلی، بەڕێوەبەری ماڵی ژنانی کانتۆنی فورات و نینوا ساڵح، ئەندامی دادگای کۆمەڵایەتی کانتۆنی فورات، لەو بارەیەوە بۆ ئاژانسەکەمان قسەیان کرد.

 

"هێمای دادپەروەری و یەکسانی بووەتە ناوەندی توندوتیژی"

سەمیرە عەلی، بەڕێوەبەری ماڵی ژنانی کانتۆنی فورات وتی: ئەگەر کەسێک بارودۆخی ژنان لە سەرەتای مێژوودا پێناسە بکات، دەتوانین بڵێین کە ژنان وزە و هێزی سەرەکین بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، بەداخەوە، لەگەڵ سەرهەڵدانی هۆشیاری و هێزە دەسەڵاتدارەکان، ئەم ڕاستییە پێچەوانە کراوەتەوە و گەورەترین نادادپەروەری لە دژی ژنان بەکارهاتووە، بۆیە دەبینین کە لە ئاستی یەکەمدا ژنان ڕووبەڕووی توندوتیژی جەستەیی، دەروونی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، کولتووری، تەندروستی و هتد دەبنەوە، پیاوان لەم بوارانەی ژیاندا زاڵن، کە لە بنەڕەتدا دروستکراوی ژنانە، ژنێک کە هێمای دادپەروەری و یەکسانی و جێبەجێکردنی یاسا کۆمەڵایەتییەکان دەکات، ئێستا لە توندوتیژیدا دەژی لەسەر ئەم کێشانە لەلایەن سیستمی زایەندییەوە.

 

بۆ ڕاگرتنی ئەم ڕووداوانە، ژمارەیەکی زۆر لە ژنان ڕاپەرین و لە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرانسەری جیهاندا هاوپەیمانی و یاسا هەیە کە وا گومان دەکرێت ژنان لە توندوتیژی بپارێزن، سەرەڕای ئەوەش، هەرچەندە ٢٥ی تشرینی دووەم بە ڕۆژی تێکۆشان لە بەرامبەر توندوتیژی دژ بە ژنان ناسراوە، بەڵام ئێمە دەبینین کە تا ئێستا ژنان لە توندوتیژی پارێزراو نین، بەپێی ڕێژەی گشتی، لە هەر سێ ژن یەک کەس ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە. بێگومان ئەم ڕاستییە لە هەموو کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرانسەری جیهاندا ڕوودەدات، بەڵام هەندێک لە ناوچەکان سەلامەتترن بۆ ژنان و هەندێکیش مەترسیدارن. لە سووریا، کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە ڕووبەڕووی ئاڵۆزییەکی قووڵ بووەتەوە، ڕووداوەکانی توندوتیژی دژ بە ژنان گەیشتوونەتە لوتکەیەک کە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر تێکشکاندنی بەها و ستانداردەکانی کۆمەڵگە هەبووە. بەڵام لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، کە بە شەپۆلەکانی شۆڕشدا تێدەپەڕێت، ژنان خۆیان چارەنووسی خۆیان دیاری دەکەن و ڕێگایەک هەڵدەبژێرن بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی.

 

"وەستاندنی توندوتیژی پێویستی بە پلانی ستراتیژی هەیە"

سەمیرە عەلی ڕایگەیاند، هەنگاو بۆ ڕاگرتنی توندوتیژییەکان لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا گیراوەتەبەر و وتی: لەگەڵ شۆڕشی ١٩ی تەمووز لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، ڕێکخراوەکان و بزووتنەوەکانی ژنان توانیان چەندین چالاکی ئەنجام بدەن بۆ پاراستنی ژنان لە توندوتیژی، ئەو کارەی ئێمە باسی دەکەین لە چوارچێوەی ڕێکخراوەیی و یاسایی و ئیداری و بە پێی بنەماکانی ئایدۆلۆژیای نەتەوەیەکی دیموکراتیک ئەنجام دراوە کە بە بنەمای بنچینەیی و ستراتیژی ژنان ناسراوە، بە دڵنیاییەوە، پێش شۆڕش، کار بۆ ژنان دەکرا، بەڵام لە ئاستی ڕێکخراوەییدا مانەوە، لەبەر ئەم هۆکارە، لەگەڵ فەرمیکردنی ڕێکخراوەکانی ژنان، ئێمە هەموو کارەکانمان بۆ ئەو یاسایانە جێبەجێ کردووە کە لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا جێبەجێکراون، دەتوانم کانتۆنی فورات نیشان بدەم، کە چەندین ناوچە و شارۆچکەی تێدایە، ژنان لە هەموو ناوچە و شارۆچکەکانی فورات ڕێکخراون.

 

بە دامەزراندنی سیستمی خۆبەڕێوەبەری لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، سیستمێکی زۆر جیاوازی دامەزراندووە کە ناسنامە و ڕۆڵی ژنان دەپارێزێت، لەم ڕووەوە، هەوڵی هاوبەش لە نێوان ڕێکخراوە کۆمەڵایەتییەکانی ژنان و خۆبەڕێوەبەرییداا ئەنجام دراوە، بەتایبەتی بۆ پاراستنی ژنان لە هەموو جۆرەکانی توندوتیژی، یەکێک لە بەرهەمەکانی ئاشتەوایی و شۆڕشی ژنان یاسای ژنانە یان یاسای خێزانییە، ئەم یاسایە لە ساڵی ٢٠١٤دەرچوو و پەسەندکرا بۆ پاراستنی مافەکانی ژنان، بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی پێکەوەژیانی ئازاد و دامەزراندنی بنەماکانی خێزانی دیموکراتیک، لە ساڵی ٢٠٢١ ناوی گۆڕدرا بە یاسای خێزانی، ئەنجومەنی گەل لە ئێستادا ئامادەکاری دەکات بۆ پەسەندکردنی یاسایەکی ٤٠ ماددەیی کە ئێستا لە هەموو کانتۆنەکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا جێبەجێ دەکرێت.

"چەندین یاسا هەن بۆ سزادانی تاوانباران"

نینوا ساڵح، ئەندامی دادگای کۆمەڵایەتی کانتۆنی فورات کە لە ژووری تاوان کار دەکات، لەبارەی ناوەڕۆکی تاوانەکە و سزا توندوتیژەکانەوە قسەی کرد و وتی: وەک دادگا، کەیسەکانی توندوتیژی دژی ژنان بە لێدان و ئەشکەنجە و کۆمەڵکوژی و خۆکوشتن دەهێنرێنە لامان، ئاگاداری ئەو ڕووداوانەین، هەروەها مامەڵە لەگەڵ ئەو تاوانانەدا دەکەین بەگوێرەی یاساکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، هەر تاوانێک ماددەی تاوانی جیاوازی تێدایە، ئەگەر ژنێک لەلایەن هاوژینەکەی یان براکەی ئەشکەنجە بدرێت ئەوا تاوانبار بە سێ شێوە دادگایی دەکرێت. ئەگەر ژنەکە سکاڵاکەی لە دادگا پێشکەش کرد، پێویستە ڕاپۆرتی تەندروستی لەگەڵ خۆی بهێنێت، بەپێی ئەو ڕاپۆرتانە سزاکە جیاوازە.

 

نینوا ساڵح ئاماژەی بەوەدا، ژنان زۆرجار سکاڵاکانیان دەکشێنەوە بەهۆی فشاری کۆمەڵگەوە و وتی: وەک دادگا، یاسایەک بەکاردەهێنین کە ژنان دەپارێزێت، بەڵام بەداخەوە کارەکانمان سنووردارە، لەبەر ئەم هۆکارە، ژنان ناچار دەکرێن سکاڵاکانیان بکشێننەوە لە ئەنجامی فشاری خێزانی و کۆمەڵایەتی، چیتر ناتوانین یارمەتی پێشکەش بکەین، بەڵام کاتێک ژنان بەردەوام دەبن لە داواکردنی مافەکانیان ئێمەش هەموو مافەکانیان بەدەست دەهێنین، پێشتر ئاماژەمان پێدا کە هێشتا هەندێک حاڵەت هەن کە مافی گشتییان هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا، بڕیارەکانی ژنان هێشتا کاریگەرییان هەیە و کاتێک ژنان بەردەوام نابن لە کەیسەکەیان، سزاکان کەم دەبنەوە.

 

پیاوە زاڵەکان، کە ژنان وەک کۆیلە دەناسێنن و ژن بە "شەرەف" دەبەستنەوە ، کوشتنی ژنان وەک مافێکی ڕەوا دەبینن، بۆیە ئەگەر سەرنج بدەینە ڕێژەی کوشتنی ژنان، ئەوا لەژێر زۆربەی ئەو کوشتنانەدا ئەو بیانووە دەبینین، ئەم خاڵە لە یاساکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا قەدەغەیە و سزاکەی توندترە.

 

"کوشتنی ژنان تاوانەو سزای گەورەی هەیە"

نینوا ساڵح وتیشی: حاڵەتەکانی کوشتن و خۆکوشتنی ژنانیش ڕوودەدات، لە سەرەتادا، کاتێک ژنان خۆیان دەکوژن بە دڵنیاییەوە کەسێک هەیە کە کاریگەری لەسەر ڕووداوەکە هەیە، ئەو کەسانەی ژنان دەکوژن دەستبەجێ سزا دەدرێن و ئەوانەی دەبنە هۆی خۆکوشتنی ژنان بەگوێرەی ڕێگاکانی ئێمە سزا دەدرێن، لەم دوو حاڵەتەدا، مافی گشتی بەکاردێت بۆ سزادانی ئەو کەسانەی کە دەبنە هۆی خۆکوشتنی ژنان لە سێ مانگ بۆ سێ ساڵ. لە ئێستادا کێشەی کۆمەڵکوژی بەمەبەستی کوشتنی ژنانە، کە سزای سێ بۆ ٢٠ ساڵە، خاڵێکی گرنگ لەم بوارەدا هەیە، لە یاساکانی ئێمەدا، وەک خۆبەڕێوەبەری، کوشتن بە بیانوی شەرەف قبوڵ ناکرێت لە هەندێک وڵاتدا، کاتێک بکوژەکە تاوانەکەی لەسەر کێشەی شەرەف یان شەرەف ئەنجام دەدات، کەیسەکە دەستبەجێ ڕادەگیرێت.

 

"خاوەنداری ژنان لە یاسا بنەمایەکە بۆ کۆتایی هێنان بە توندوتیژی"

نینوا ساڵح لە کۆتایی قسەکانیدا ڕایگەیاند کە لە کاتێکدا یاساکانی ژنان پارێزراون، زۆرێک لە ژنان نادادپەروەری هەڵدەبژێرن و وتی: بەگشتی لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، ئەو یاسایانەی لە دادگاکاندا بەکاردەهێنرێن خزمەتی ژنان دەکەن و لە توندوتیژی لە ئاستی یەکەمدا دەیانپارێزن، ئامادەین بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکان و بەدەستهێنانی مافەکانیان بەگوێرەی ئەو یاسایانەی کە بۆی پەسەندکراون، بۆ هەندێک ژن کاتێک نەریتەکانی کۆمەڵگە هەڵدەبژێریت لەجیاتی مافەکانی، پێویستە بزانێت کە بڕیارەکە کاریگەری لەسەر ژنانی دیکەش هەیە، لەبەر ئەم هۆکارە، داواکاری ئێمە بۆ ژنان ئەوەیە کە کاتێک تووشی زیانێکی گەورە دەبێت، پێویستە بەردەوام بیت لە سکاڵاکەی بۆ ئەوەی بتوانین بە تەواوی داوای مافەکانی بکەین، پێویستە ئەوەش لەبیر نەکەین کە سزادانی توندڕەوان ڕێگری لەو ڕووداوانە دەکات. یاساکانی ژنان ڕۆڵیان هەیە لەم بوارەدا، بەڵام ژنان دەبێت خاوەنداری لە یاسای خۆیان بکەن.