لە ماوەی ٥ ساڵی تەمەنی پەرلەمان، پرسەکانی ژنان و توندوتیژی گرنگی پێنەدراوە
لە ساڵی ٢٠١١وە یاسای بەرەنگاربووەنەوەی توندوتیژی خێزانی کاری پێدەکرێت، بەپێی شارەزایان یاساکە پێویستی بە هەموارکردنەوە هەیە و سەرەڕای هەوڵەکان تا ئێستاش هەموار نەکراوەتەوە، پەرلەمانیش گرنگی بەو یاسایە نادات.
شنیار بایز
سلێمانی- بەپێی ماددەی یەکەم بڕگەی یەکەم لە یاساى ژماره٢ى ساڵى ٢٠١٧ى یاساى دابه‌شكردنى ده‌سه‌ڵاته‌كانى سه‌رۆكایه‌تى هه‌رێم به‌سه‌ر دامه‌زراوه ده‌ستوورییه‌كانى هه‌رێم، سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کودرستان بە مەرسوومی ژمارە ١ی ساڵی ٢٠١٨رۆژی ٣٠ی ئەیلولی ٢٠١٨ی دیاری کرد وەک وادە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان، وە یەکەم دانیشتنی پەرلەمان لە بەرواری ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨ دەستی پێکرد، دەبوو لە بەرواری ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ پەرلەمان کۆتای بهاتایە و ئامادەکاری بکرایە بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم، بەڵام وەک عادەتێک پەرلەمان درێژکرایە و تا ئێستاش هەڵبژاردن نەکراوە و دیار نییە کەی خولی شەشەم دەست بە کار دەبێت.
پەرلەمانی هەرێمی کوردستان یەکێکە لەو دامەزراوانەی دەبوو داکۆکیکار بێت لە مافی ژنان و بە یاسا ڕێگری لە توندوتیژییەکان بکردایە، بەڵام ساڵ بە ساڵ توندوتیژی دژی ژنان زیاد دەکات و بە پێی ئامارەکانی ئاژانسی نوژنها لە ساڵی ٢٠٢٢دا ٧٣ ژن و لە ساڵی ٢٠٢٣دا ٨٠ ژن کوژراون و توندوتیژییان بەرامبەر کراوە، ئەگەرچی ئامارەکان بەردەوام لە بەرز بوونەوەدان، بەڵام لە بەرنامەی کاری پەرلەماندا، کەمترین بەرنامەی کاری بۆ پرسەکانی توندوتیژی و یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی هەبووە، لە ماوەی ئەم ٥ ساڵەشدا بەرنامەی کاری بۆ پرسەکانی توندوتیژی و کوشتنی ژنان بەم شێوەیە بووە:
-بەرنامەی کاری دانیشتنی ژمارە ٥ی ئاسایی ڕۆژی چوارشەمە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ دەربارەی پێشنیازی یاسای (گه‌شه‌پێدانی خێزانی له هه‌رێمی كوردستان-عێراق).
-به‌رنامه‌ی كاری دانیشتنی ژماره ١٤ی ئاسایی خولى به‌هاره، ڕۆژی ٢٥ی ئایاری ٢٠٢١ دەربارەی (خستنەڕوو و گفتوگۆكردنی دیاردەی (تاوانەكانی كوشتن بە گشتی و كوشتنی ژنان و خۆكوشتن).
-به‌رنامه‌ی كاری دانیشتنی ژماره ٧ی ئاسایی خولى پایزه، ڕۆژی ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ دەربارەی پێشنیازەیاسای (بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە خێزان و ئافرەت لە هەرێمی كوردستان-عێراق).
-به‌رنامه‌ی كاری دانیشتنی ژماره ٢ی ئاسایی خولى پایزه، ڕۆژی ٢١ی ئەیلولی ٢٠٢٢ دەربارەی پێشنیازەیاسای (بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژیی خێزان و ئافرەت لە هەرێمی كوردستان-عێراق).
"یاساکان بۆ کەمکردنەوەی گرفتەکان دروستبوون"
پشت بەست بە حوكمی بڕگەی "١" لە ماددەی "٥٦" لە یاسای ژمارە "١"ی ساڵی ١٩٩٢ هەمواركراو و لەسەر ئەوەی ژمارەی یاسایی لە ئەندامانی پەرلەمان خستیانەڕوو، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان-عێراق لە دانیشتنی ئاسایی گرێدراوی ژمارە ٢٨ لە ٢١ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١١ بڕیاری دەركردنی یاسای "بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان – عێراق"دا.
ڤینوار سەڵاح، پارێزەر، دەربارەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە خێزان و ژنان ئاماژەی بەوەکرد، ئەم یاسایە و سەرجەم یاساکانی دیکە بۆ چارەسەرکردنی کێشە و گرفتەکانی ناو کۆمەڵگەیە، سەرجەم یاساکانیش لە دروستبوونی کێشەکانی ناو کۆمەڵگەوە هاتوونەتە بوون، یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی کە لە ساڵی ٢٠٢١ هەموار کراوەتەوە بەهەمان شێوە بۆ ئەو مەبەستە هاتووەتە بوون.
"هەندێک کەیس هەن تا ئێستا یەکلا نەکراوەتەوە چ مادەیەکی بۆ دەبێت"
ڤینوار سەڵاح باسی لەوەکرد، یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی پێویستی بە هەموارکردنەوەیە، بەڵام بەهۆی دۆخی سیاسی لە هەرێمی کوردستان یاساکەش هەموار نەکراوەتەوە، یاساکان ماددەی باش لەخۆ دەگرێت بەڵام لە جێبەجێکردندا کێشەیان تێدایە، هەرچەندە یاساکان کەموکورتیان تێدایە، بەڵام هەوڵدراوە کێشە خێزانییەکان بە گشتی و دۆخی ژنان بگەیەندرێتە شوێنی پێویست، بێگومان هەوڵەکانیش لە ئاستی پێویستیدا نین و بە بەراورد بەو توندوتیژیانەی هەن، کەمن.
ئەو پارێزەرە باسی لەوەکرد هەندێک لە مادەکانی ناو یاساکان بەپێی گۆڕینی دۆخی کۆمەڵگە پێویستە گۆڕانکاریان تیادا بکرێت، چونکە ئێستا خەڵکی چاوی زیاتر کراوەتەوە و کێشەکان زیاترن، وتی: لە هاوسەرگیریدا خیانەت هەیە و زینا هەیە، بەڵام تا ئێستا یەکلا نەکراوەتەوە کە یاسای بەرەنگاربوونەوەی خێزانی بەسەردا جێبەجێ دەکرێت، یاخود دەچێتە بابەتی جونح و مادەی ٣٧٧ی بەسەردا دەسەپێندرێت، یاخود هەندێک کات کێشەی بێ متمانەیی دروست دەبێت لە خێزاندا، تا ئێستا جیانەکراوەتەوە کە بچێتە بابەتی بێ متمانەیی یاخود توندوتیژی خێزانی.
کەموکورتی ناو یاساکان و کەمی سزاکان درێژەی بە توندوتیژی داوە
دەربارەی زیادبوونی توندوتیژییەکانی بەرامبەر بە ژنان ڤینوار سەڵاح ڕوونیکردەوە، توندوتیژییەکان تا دێت ڕوو لە زیادبوونە، ژنان وەک ساڵانی پێشوو بێدەنگ نین، بەڵکو لەسەر مافەکانی خۆیان سکاڵا دەکەن و داوای مافەکانیان دەکەن، بەڵام تا ئێستا ئەو کەمە هۆشیارییەی ژنان هەیانە نەبووەتە هۆکار بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان و نەهێشتنی توندوتیژی، دەشڵێت: بۆ ئەو کەسانەی توندوتیژی خێزانی ئەنجام دەدەن بڕە پارەیەک داندراوە وەک سزا، ئەویش لە یەک ملیۆن کەمتر نەبێت و لە پێنج ملیۆن زیاتر نەبێت، جگە لەوە زیندانیکردن هەیە کەلە یەک مانگ کەمتر نەبێت و لە سێ ساڵیش زیاتر نەبێت.
"ئەرکی پەرلەمانە زیاتر لەسەر کەیسەکانی توندوتیژی خێزان و ژنان دانیشتن بکات"
دەربارەی دانەنیشتنی پەرلەمان لەسەر پرسی توندوتیژییەکان و نەبوونی پەرلەمان لە ئێستادا، ڤینواری پارێزەر باسی لەوەکرد، هەرچەندە کۆبوونەوەی پەرلەمان لەسەر پرسە گرنگەکانی ناو کۆمەڵگە وەک توندوتیژی خێزانی، کە لە ئێستادا زۆرترین کێشەی بە دوای خۆیدا هێناوە، زۆرتر بێت ئەوەندە لە بەرژەوەندی هاوڵاتیاندایە، چونکە تاوتوێکردنی یاساکە و دەرخستنی کەموکورتیەکانی وادەکات یاساکە هەمووار بکرێتەوە، یاسا لەناو خەڵکیدا بەرقەرار بێت بەمەش ئەنجامدانی تاوان کەمدەبێتەوە.
لە کۆتایدا ڤینوار سەڵاح باسی لەوەکرد ئەوەی گرنگە بۆ دۆخی ئێستای باشووری کوردستان ڕێکخستنەوەی پەرلەمان و دانیشتنیەتی لەسەر کەیسەکانی توندوتیژی و کوشتنی ژنان، بەو ئامانجەی چیتر حاڵەتەکان دووبارە نەبنەوە، وتیشی: جگە لە پەرلەمان ڕێکخراوەکانی ژنان ئەرکی سەرەکیانە کار بکەن بۆ کەمکردنەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان و کوشتنیان.