ناوەندی هەواڵ

 

مونا ئەلئەدهەمی، بەرپرسی ڕێکخراوەکانی ژنان لە کەرکوک، جەختی لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی دادپەروەرانە کردەوە کە ڕەنگدانەوەی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی ئیرادەی عێراقییەکان بێت، هەروەها نەگەڕانەوە بۆ هەوڵی شکستخواردووی پێشێلی مافەکانی هاوڵاتیانی عێراقی تا لەناو ئاگری قەیرانەکان پارێزراوبن، جەخت لەوەش دەکاتەوە کە پێویستە ژنان هاوبەشی چالاک بن لە پرۆسەکانی گۆڕانکاریدا.

 

پەرلەمانی عێراق لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە کە لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ ئەنجامدا، دوای ئەو هەڵبژاردنە شاهیدی دووبەرەکی و بارودۆخی ناجێگیر بووەوە، هەڵبژاردنەکەی ساڵی ٢٠٢١یش لە ئەنجامی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانە بەردەوامەکانی گۆڕەپانی تەحریری ساڵی ٢٠١٩ بوو، کە خۆی هەڵبژاردنێکی پێشوەختە بوو.

 

لەماوەی هەڵبژاردنەکاندا موقتەدا سەدر ٧٣ کورسی بەدەستهێنا و بووە گەورەترین کوتلەی نوێنەرایەتی پەرلەمان کە ٣٢٩ نوێنەر لەخۆدەگرێت. سەدر خواستی ناوی سەرۆک وەزیران بهێنێت و حکومەتێکی "زۆرینە نیشتمانی" پێکبهێنێت، بەڵام ئەمە لەلایەن نەیارەکانیەوە لە چوارچێوەی هەماهەنگیدا ڕەتکرایەوە کە داوای پاراستنی چارەسەری تەوافوقی تەقلیدی لە نێوان هەموو لایەنەکانی "ماڵی شیعە"دا دەکرد بۆ پێکهێنانی حکومەت.

 

ئەم ناکۆکییەی پەرلەمان وایکرد کە موقتەدا سەدر لە مانگی حوزەیراندا داوا لە نوێنەرەکانی لە پەرلەماندا بکات، دەستلەکار بکێشنەوە، لایەنگرانیشی لە ماوەی چەند هەفتەی ڕابردوودا بەخۆپیشاندان دەستیانگرت بەسەر بینای پەرلەماندا و کارەکانیان پەکخست.

 

مونا عەبدولغەفور ئەلئەدهەمی، سەرۆکی ڕێکخراوەکانی ژنان لە کەرکوک، لە لێدوانێکیدا بۆ ئاژانسی نوژنها ئاماژەی بەوەدا، کۆمەڵگەی عێراق ڕووبەڕووی قەیرانێکی قووڵ بووەتەوە کە لە ڕێگەی سیستمی پشک و گەندەڵییەوە بەڕێوەدەبرێت، لە دۆخی مەحاڵبوونی سیاسیدا گۆڕانکاری پێویستییەکی بەپەلەیە، کە ببێتە هۆی بەدیهێنانی گۆڕانکاری و وەڵامی خواستەکانی گەل لە وڵاتێکی سەربەخۆ و ئاوەداندا بداتەوە، ئارامی گەل دەپارێزێت و لەسەر بنەماکانی ئاشتی و دیموکراسی دابمەزرێت.

 

دۆخی عێراق بەرەو كوێ دەڕوات و هۆكاری ململانێی نێوان لایەنە جیاوازەكان چییە؟

لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا مونا ئەلئەدهەمی ئاماژەی بەوەدا، زیاتر لە دە ساڵە خەڵک و هێزە مەدەنییەکان جەختیان لەوە کردووەتەوە کە تەواوی ئەم سیستەمە پێویستی بە چاکسازیی ڕاستەقینە هەیە، بەڵام هیچ کام لە لایەنەکانی دەسەڵات وەڵامیان نەدایەوە، چەندین جار وتوومانە نزیکبوونەوەی کۆتا و دەستدرێژیکردنە سەر دەستوور و پێشێلکردنی یاساکان و دروستکردنی ڕەگەزپەرستی دەبێتە هۆی داڕمانی وڵات لە هەموو ئاستەکاندا و ناکۆکی توندتر لە نێوان دەسەڵاتی سیاسیدا دروستدەکات کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هاوڵاتیان دەبێت.

 

"هەموو هێزە باڵادەستەکانی دەسەڵات بەرپرسیارێتی دۆخی کارەکان لە ئەستۆ دەگرن، ئەمڕۆ ئێمە ڕووبەڕووی قەیرانێکی قووڵ دەبینەوە لە سیستەمی پشک و گەندەڵیدا، کە لە دۆخی مەحاڵبوونی سیاسیدا نوێنەرایەتی دەکرێت، دووپاتی دەکەینەوە کە گۆڕانکاری بەپەلە پێویستییە، هەروەها وەڵام نەدانەوەی بانگەوازی خەڵک بۆ گۆڕانکاری قورستر دەبێت لە سیاسەتمەداران و ئەوانەی ڕەتی دەکەنەوە، ئامانجمان بەدیهێنانی گۆڕانکارییە لە وەڵامی ئاواتەکانی گەلەکەمان بۆ مافی ژیانیان بە کەرامەت و لە وڵاتێکی سەربەخۆ و ئاوەدان کە ئاشتی مەدەنی دەپارێزێت، وە دەبێت لەسەر بنەمای ئاشتیخوازانە و دیموکراسی و هاووڵاتیبوون وڵات بنیاد بنرێت، ناسنامەی نەتەوەیی بچەسپێنێت، ماف و ئازادییەکان بپارێزێت و دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەدیبێت.

 

هێزە مەدەنی و دیموكراسیەكان لەگەڵ خۆپیشاندانی ئاشتیانە هاوڕان، بەو پێیەی پێیانوایە ئیرادەی گەل فاكتەری چارەنووسسازە لەو ململانێیەدا كە ئێمە تێوەگلاندنی ناكەین، جگە لە ڕوانگەیەكی نەتەوەیی كە پەرۆشی ئایندەی عێراقییەكان بێت، مونا ئەلئەدهەمی دەشڵێت: جەخت لەسەر پێویستی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی بێدەسەڵات دەکەمەوە و لە ماوەی ساڵێکدا هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانە ئەنجام بدرێت بە بنەما و مەرجە ئاشتیخوازەکانی کە یاسایەکی هەڵبژاردنی دادپەروەرانە و سەربەخۆ لەخۆبگرێت، دەبێت هەڵبژاردنێک بێت کە ڕەنگدانەوەی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی ئیرادەی عێراقییەکان بێت، نەک پاشەکشە بۆ رێبازی شکستخواردووی مافەکان لەنێوان مافەکانی عێراقییەکان کە لە ئاگری قەیرانەکاندا داپۆشراون بکرێت.

 

ئەو چالاکوانە باسی لەوەشکرد کە ئەگەر هەڵبژاردن لە چوارچێوەی یاسا و دەستووری کۆن ئەنجام بدرێت، هەمان دەرئەنجامی دەبێت، خەڵک کۆکن لەسەر هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، ئەمەش دەکەوێتەوە سەر بڕیاری گەلمان.

 

بەڕای ئێوە ئەو هەوڵ و تێکۆشانە چین کە پێویستن بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی دیموکراسی کە مافی هەموو مەزهەبەکان بپارێزێت و لە بەرژەوەندی خەڵکدا بێت؟

 لە وەڵامی ئەم پرسەدا مونا ئەلئەدهەمی وەها وەڵامی دایەوە، "یەکەم هەنگاوەکان بریتین لە پووچەڵکردنەوەی قەیرانەکان، وازهێنان لە پابەندبوون بە پۆستەکان، پابەندنەبوون بە بەرژەوەندییە بەرتەسکەکانەوە، وازهێنان لە لایەنگری هێزە دەرەکییەکان و لەبری ئەوە چوون بەرەو ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی پێشوەختە و ئازاد و دادپەروەرانە کە تیایدا قسەی کۆتایی بە گەل و ئەوانە بدرێت ئیرادەی ڕاستەقینەن، هەروەها دامەزراندنی حکومەتێکی سەربەخۆ کە کەسایەتی کارامە و ڕاستگۆ لەخۆبگرێت و بەهرەمەند بێت لە قبوڵکردنی سیاسی و جەماوەری پێویستی هەنووکەییە.

 

هەروەها دادگای باڵای فیدراڵی بانگهێشت بکرێت بۆ پێداچوونەوە بە لێکدانەوەکانی سەبارەت بە گەورەترین بلۆک و میکانیزمی بەڕێوەچوونی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و پاراستنی سیستەمی دیموکراسی لە هەر شێواندنێک کە بەسەریدا بێت.

 

میکانیزمی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بەپێی ئەو سیستمە یان یاسایە دەبێت کە دەستوور پەسەندی کردووە، ئەویش بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان لە ڕێگەی دانیشتنێکی پەرلەمانەوە کە خودی پەرلەمان هەڵدەوەشێنێتەوە، ڕێڕەوی مەدەنی دیموکراتی و ئاشتیخوازانەی ناو وڵات و ئازادی ڕادەربڕین لە هەمان کاتدا پاراستنی گشتی و تایبەت موڵک و ماڵی بوونی هەبێت، ئەمەش دەکەوێتە ژێر بەرپرسیارێتی حکومەتەوە، بەم دۆخەی ئێستاوە ڕوون بووەتەوە کە ئەنجومەنی نوێنەران بەو پێکهاتەیەی ئێستا هەیەتی، بە قەیرانی قووڵتر و گشتگیرتردا تێدەپەڕێت و ناتوانێت چارەسەری کێشە کەڵەکەکانی بکات".

 

ڕۆڵی ژنان لە چەسپاندنی ئاشتی و سەقامگیری چییە؟ پێگەی ئەوان لە سیستم و پەرلەمانی عێراقدا چییە بۆ چارەسەرکردنی ململانێ و قەیرانەکانی ئێستا و داهاتووشدا؟

ئەو بەرپرسەی ڕێکخراوەکانی ژنان لە وەڵامدا وتی: "ڕۆڵی ژنان لەم قەیرانانەدا گرنگە، داواش لە ژنان دەکەین بەشداری پێکهێنانی حکومەتێکی کاربەڕێکەری کاتی لە توخمە نیشتمانییە کارامەکان بکەن و نەچنە ژێر فشاری قەیرانەکانەوە، گەرەنتییەک هەیە بۆ بەشداریکردنی دادپەروەرانە و دادپەروەرانەی ژنان، ئازادی ڕادەربڕین و خۆپێشاندانی ئاشتیانە، پاراستنی خۆپیشاندەران و شوێنەکانیان، لێپرسینەوە لە بەرامبەر ئەو کەسانەی کە سەلامەتییان پێشێل دەکەن، جێبەجێکردنی پلانی کۆنکرێتی بۆ چارەسەرکردنی تێکچوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، باشترکردنی هەموو کەرتەکان، هەروەها ژینگەیەکی سەلامەت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی دادپەروەرانە و دادپەروەرانە لە ناوخۆدا حکومەتی ئینتقالی لە ژێر لێپرسینەوەی یاساییدایە.

 

پێویستە رۆڵی دامودەزگا قەزاییەكان كارا بكرێت بۆ سنوورداركردنی هاندانی ناكۆكی و بڵاوكردنەوەی قسەی ڕقاوی كە مەترسی لەسەر ئاشتی مەدەنی و سەقامگیری كۆمەڵگە دروستدەكات، جا چ لەلایەن سەركردە سیاسییەكانەوە بێت یان میدیاكان، هەروەها لێپێچینەوە لە ئەنجامدەرانی تاوانەكانی تیرۆركردن و رفاندن و ئەشكەنجەدانی خۆپیشاندەران و چالاكوانان و خەڵكی مەدەنی بکرێت، لێپرسینەوەی یاسایی شەفاف لە مافیای گەندەڵ و تیرۆریستان بکرێت، سەرکردایەتی حکومەت لە ژێر سەرپەرشتی دیالۆگێکی نیشتمانی هەمەلایەنەی هەبوو لەسەر بنەمای هاونیشتمانیی یەکسان لە چوارچێوەی ناسنامەی عێراقی ئەنجام بدرێت، کە ئامانجی دیالۆگەکە لەسەر بەرنامەیەکی نیشتمانیی دیموکراسی بۆ کارکردن بۆ داڕشتنەوەی سیستەمی سیاسی و چەند هێندەکردنی قۆناغ و میکانیزم و هێزەکانی بێت و سەنگەرەکانی گرژی و ململانێ و پارچەپارچەبوونی سیستەمی تائیفی وەلا بنرێت، لەپێناو بەرقەرارکردنی ئاسایش و ئاشتی و پاراستنی مافەکانی هاوڵاتیان بەبێ جیاوازی ڕەگەزی و نەتەوەیی و پێکهاتەیی".

 

لە کۆتایشدا مونا ئەلئەدهەمی دڵنیایی دا، ژنان هاوبەشی چالاكن لە پرۆسەكانی گۆڕانكاریدا، وتیشی كار دەكەین بۆ گێڕانەوەی ناسنامەی نەتەوەییمان و بنیاتنانی سەقامگیری و ئاسایش و ئاشتی لە عێراقدا.