ڕۆڵى ژن له‌بونیادنانى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى
شاناز هیرانى - نووسەر
نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى وه‌ك چه‌مك ده‌گه‌رێـته‌وه بۆ فه‌لسه‌فه‌ى شارستانى و دیموكراسى و بونیادنانى كۆمه‌ڵگه‌يەكى دیموكراسی سیاسى و ره‌وشتى، كه زۆر جیاوازه له چه‌مكى نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى كه ده‌گه‌رێته‌وه بۆ سەردەمى چینایه‌تى ده‌وڵه‌ت و ئایدیاى بونیادنانى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى شۆڤێنى.
پرۆژه‌ى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى له‌لایه‌كى تریشه‌وه په‌یوه‌سته به نه‌ریت و ره‌وشتى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆ كۆمه‌ڵگه‌ى سروشتى، كه توانیویه‌تى رابه‌رایه‌تى شۆرشى كشتوكاڵى بكات له مێژووى مرۆڤایه‌تى پێش به‌دیاركه‌وتنى دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت به‌ر له‌هه‌زاران ساڵ. ئه‌و نه‌ریت و ره‌وشته كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ى بریتین له راستگۆیى و هاریكارى و هاوبه‌ش بونى كۆمه‌ڵایه‌تى و به‌یه‌كه‌وه سازان له‌گه‌لأ سروشت، كه توانى بره‌و به‌خۆى بدات له‌رێگه‌ى به‌رنگاربونه‌وه‌ى هه‌مو ئه‌و گروپ و نه‌ته‌وانه‌ى كۆیلایه‌تیان قبوڵ نه‌بووه به‌رامبه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى ده‌یانویست هه‌ژمونى خۆیان بسه‌پێنن به‌سه‌ریاندا. تا ئێستاش ئه‌و به‌رەنگاربوونه‌وه‌یه به‌رده‌وامى هه‌یه له‌ناو ئه‌و شۆرشه كۆمه‌ڵایه‌تى و بزاڤانه‌ى بانگه‌شه بۆ ئازادى و دیموكراسى ده‌كه‌ن.
نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى وه‌ك چه‌مك واته ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ى توانیوتى خۆى رێكبخاته‌وه، یان خۆى دروست بكات له‌رێگه‌ى رێكخراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و سه‌ندیكاكانى پشت به‌ستوو بوون به خۆبه‌رێوه‌بردنى لۆكاڵى و به میكانیزمى به‌رێوه‌بردنى دیموكراسى. به واتایەکی تر، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه كه گه‌یشتۆته ئاستى كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه توانیویه‌تى سه‌رجه‌م چین و توێژو پێكهاته كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانى و كلتوریشى رێك بخات، ته‌نانه‌ت مه‌زهه‌بى ئاینى و نه‌ژادى و خێڵه‌كیه‌كه به‌رێگه‌ى رێكخراو و یه‌كێتیه دیموكراسیه‌كه‌ى رێك بخاته‌وه. ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ى گه‌یشتۆته ئاستى خۆ به‌رێوه‌بردن به‌شێوه‌یه‌كى رێك و پێك و سه‌ربه‌خۆو له‌ده‌وڵه‌ت و به میكانیزمى به‌رێوه‌بردنى خودى دیموكراسى. كه ده‌توانێت به‌رگرى له‌خۆى بكات دژى هه‌ژمونى ده‌وڵه‌ت به هه‌موو شێوازێكى دیموكراسیانه‌ى ئاشتیخوازانه.
نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى باوه‌ڕى به بنه‌ماى "یه‌كگرتوى له چۆنایه‌تى" هه‌یه به‌پێچه‌وانه‌ى نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى كه جه‌خت له‌سه‌ر بیرۆكه‌ى: یه‌ك زمان، یه‌ك كلتور، یه‌ك شوناس، یه‌ك شێواز ده‌كاته‌وه چۆنایه‌تى و فره‌یى ره‌ت ده‌كاته‌وه بۆ گروپه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان. وه‌ك رونیشه زانستى كۆمه‌ڵایه‌تى هاوچه‌رخ، كه بۆته كه‌رسته‌یه‌ك بۆ به شه‌رعیه‌ت كردنى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى(دواجاریش نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى) هه‌میشه كارى كردوه بۆ به‌گشتگیركردنى چه‌مكى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى یان په‌راوێزخستن و دروخستنه‌وه‌یه‌كى مه‌به‌ستدار بۆ ئامانجێكى دیاریكراو، كه بریتین له "سه‌پاندنى هه‌ژمونى سه‌رمایه‌دارى و كه‌ره‌سته سه‌ره‌كیه‌كه‌ى كه خۆى له ده‌وڵه‌تى قه‌ومى ده‌بینێته‌وه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تى به مه‌به‌ستى قۆرخكارى جیهانى و سیسته‌مه‌كه‌ى". سه‌ربارى بونى ئه‌و په‌راوزخستن و گشتگیركردنه‌ش، به‌ڵام نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى وه‌ك پرۆژه‌یه‌ك چۆته ناو خشته‌ى كاره‌كانى زۆرێك له‌كۆمه‌ڵگه‌كان دواى مایه‌پوچبونى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى و پاش قه‌باره‌ى ئه‌و روخان و تێكشاكاندنه‌ى به‌هۆى جه‌نگه‌كانى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى به‌رپاى كردن و تیۆره‌كانى له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى شۆڤێنى و فاشیه‌ت دروست ببون. بۆیه نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى وه‌ك به‌دیلێكى نه‌ته‌وه‌ى قه‌ومى شۆڤێنى كه‌وته ناو خشته‌ى كاروباره‌كانى كۆمه‌ڵگه‌كان. هه‌روه‌ها به‌رێوه‌بردنه خۆدیه‌كانى دیموكراسیش وه‌ك گوزارشتێكى كرده‌یى له‌به‌رامبه‌ر نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى له‌خشته‌ى كاروبارى كۆمه‌ڵگه‌كان وه‌ك به‌دیلێك بۆ ده‌وڵه‌تى قه‌ومى شۆڤێنى سته‌مكار و فاشى.
نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى واته روحى به‌رێوه‌بردنى دیموكراسى خودى بۆ كۆمه‌ڵگه، له‌كاتێكدا به‌رێوه‌بردنى خودى بریتیه له جه‌سته و گیانى و پیاده‌كردنێكى كرده‌یى بۆى به پێى بیرو ئایدیاى عه‌بدولأى ئۆجه‌لان، كه به شێوه‌یه‌كى زۆر وردتر ئه‌و بابه‌تى شیكرددۆته‌وه له دواین وته‌كانى به‌ناوى (پرسى كورد و چاره‌سه‌رى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى). ئاسۆو ره‌هه‌نده‌كانى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى هه‌ردوو لایه‌نى (كلتورى و كۆمه‌ڵایه‌تى، ئابورى و سیاسى) و (یاسایى و به‌رگریكارانه)ى له‌خۆ گرتوه بۆ بونیادنانى كۆمه‌ڵگه‌ى دیموكراسى و دواجار ئامانجى سه‌ره‌كیشیه‌تى. واته: ئامانجى سه‌ره‌كى ئه‌و پرۆژه‌یه گه‌یشتنه به ژیانێكى كۆمه‌ڵایه‌تى ئازاد له‌سه‌ر بنه‌ماى یه‌كسانى نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌ز هاوشێوه‌ى ئه‌وه‌ى له‌نێوان سه‌رجه‌م پێكهاته و تایفه‌كان هه‌یه كه پێكهینه‌رى سه‌رجه‌م یه‌كه به‌یه‌كه‌وه گونجاوه‌كانى كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و نه‌ته‌وه‌ن. چونكه ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ى ده‌توانێت بگاته راده‌ى به‌ده‌ستهێنانى ژینگه‌یه‌ك یه‌كسان له‌نێوان ژن و پیاو، ئه‌وا نه‌ته‌وه‌یه‌كى دیموكراسیه، چونكه ئه‌و بابه‌ته جه‌وهه‌رى سه‌ره‌كى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى ئازاده‌و دووره له‌هه‌موو جۆره كۆیلایه‌تیه‌كى كلتورى و ئابورى و سیاسى.
لێره‌دا چونكه ژن كۆنترین و یه‌كه‌م و زۆرترین چینى سه‌ركوتكراو و سته‌م لێكراوه له مێژووى كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تى، بۆیه پرسى ئازادبونى جه‌وهه‌رى چاره‌سه‌رى هه‌موو پرسه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه(ئازادى كۆمه‌ڵگه به‌نده به ئازادى ژن) له‌و سۆنگه‌یه‌وه پێویسته بزانین كه سه‌ركه‌وتنى پرۆژه‌ى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى، كه ئامانجه‌كه‌ى بریتیه له بونیادانانى كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى ئازاد و دیموكراتیك به‌نده به به‌شدارى ژن(به وزه، هێز، رێكخستنه‌وه)ى له‌ناو ئه‌و پرۆسه‌یه‌ى بونیادنانه. دواجاریش له پرۆسه‌ى به‌دى هێنانى به‌رێوه‌بردنى خود له‌سه‌ر ئه‌رزى واقعیدا، به‌حوكمى دۆخه خراپه‌كه‌ى و قه‌باره و قوڵى كۆیلایه‌تى سه‌پێنراو به‌سه‌ریدا له‌لایه‌ن دامه‌زراوه‌ى ده‌وڵه‌ت، كه تا ئێستاش سروشتێكى نێرسالارى هه‌یه. به‌و پێیه‌ى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى له رووى مێژوویه‌وه كار به كۆلایه‌تى كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌كات، كه به كۆیله‌كردنى ژن ده‌ستى پێكردوه، بۆیه خاڵى ده‌ستپێكى له پرۆسه‌ى ئازادبون له‌و ده‌وڵـه‌ته به ئازادكردنى ژن ده‌ست پێده‌كات یه‌كه‌مجار، دواتر شته‌كانى تر ده‌بنه هه‌نگاوى دوه‌مى ئه‌و كرداره.
هه‌ر له‌به‌رئه‌وه ده‌وڵه‌ت به سروشتى خۆى ده‌وڵه‌تى نێرسالاریه، بۆیه سروشتى كۆمه‌ڵگه‌ى مێینه‌یى كه بریتیته له سروشتى ژنى ئازاد، ده‌وڵ‌تى قه‌ومى كۆمه‌ڵگه‌ى كردوه به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى مێینه‌یى كۆیله‌كراو پاش ئه‌وه‌ى به كۆیله‌كردنى ژن به درێژایىى مێژووى چه‌ندین شێوه‌و جۆرى هه‌بوه. له‌ژێر رۆشنایى ئه‌و هه‌موو پێده‌رانه‌دا، ژن هێزێكى رابه‌ریه‌تى كردنه بۆ به‌رێوه‌بردنى خودى دیموكراسى، هه‌رچه‌ندى ژن توانى به سروشت و تایبه‌مه‌ندى خۆى به‌شدار بێت له‌بونیادانى ئه‌نجومه‌نه‌كانى گه‌ل و ئه‌كادیمیا سیاسیه‌كان، ئه‌وا ده‌توانێت به‌و جۆره به‌رێوه‌بردنه نوێنه‌رایه‌تیه‌كى راسته‌قینه‌ى كۆمه‌ڵگه و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانى و ئیراده‌شى بكات.
له‌روى لایه‌نى ره‌هه‌ندى كلتورى و سیاسى و ئابورى و یاسایى نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى و پرۆژه كرده‌یه‌كه‌ى كه بریتیه له به‌رێوه‌بردنى خودى، ئه‌وا ره‌هه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى په‌نجه ده‌خاته سه‌ر رۆڵى ژن و ئازادبونى و یه‌سكانبونیشى له‌گه‌لأ پیاو به شێوه‌یه‌كى راسته‌وخۆ، چونكه ئێمه ناتوانین وێناى ژیانێكى ئازاد و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى سیاسى مۆراڵى بكه‌ین له‌ژێر سایه‌ى كۆیلایه‌تیدا، كه ره‌گ و ریشه‌ى داكوتراوه له‌سه‌ر ژن، چونكه ئازادى پیاوو گه‌یشتنى بۆ ژیانێكى ئازاد و سه‌ربه‌خۆبونى له‌رۆڵى به مێینه‌بونى ده‌وڵه‌تى قه‌ومى، به ته‌واوى په‌یوه‌سته به رۆڵى ژن وه‌ك رابه‌ر له‌بوینادانانى كۆمه‌ڵگه.
دروست كردنى په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌نێوان سه‌رجه‌م تاكه‌كان و بونیادانى په‌یوه‌ندى خێزانى له‌سه‌ر بنه‌ماى دیموكراسى، مه‌رجى سه‌ره‌كین له‌پرۆسه‌ى بونیادانانى كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیموكراسى. ئه‌و جۆره په‌یوه‌ندیانه ته‌نیا به ره‌خساندانى زه‌مینه‌سازى بۆ گه‌یشتنى ژن به ئاستى مومارسه‌كردنى رۆڵى خۆى له‌پرۆسه‌ى بونیادى به‌رێوه‌بردنى دیموكراسى كۆمه‌ڵایه‌تى دێـته‌دى.
سه‌رجه‌م ئه‌و شۆرشانه شكستیان هێنا له‌گه‌یشتن به‌ئازادى سه‌ربارى ئه‌و هه‌مو قوربانى و خه‌باته‌ى كراون، دوربون له تێگه‌یشتن له پرسى رۆڵى ژن وه‌ك رابه‌ر له چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى شۆرشگێریدا، چونكه شۆرش واته بونیادانى كۆمه‌ڵگه نه‌ك ده‌وڵه‌ت. به مانایه‌كى تر واته دروستكردنى په‌یوه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى ئازاد به ئالیه‌تى دامه‌زراوه دیموكراتیه‌كان. به‌ڵام هه‌موو شۆرشه‌كانى رابردوو له‌و ئامانجه لایانداو و هه‌وڵیانداوه لاسایى شۆرشه‌كانى دژ بكه‌نه‌وه. یه‌كه‌م شۆرشى كۆمه‌ڵایه‌تى "شۆرشى كشتوكاڵى" ژنان رابه‌رتیان كردو خزمه‌تێكى زۆرى مرۆڤایه‌تى كرد به‌و دامه‌زراوه كۆمه‌ڵایه‌تیه سروشتیه‌ى هه‌یبوو. كه‌چى شۆرشه دژه‌كان كه بریتى بوون له به‌دیاركه‌وتنى ده‌وڵه‌ت پێش پێنج هه‌زار ساڵ پێش ئێستا مرۆڤایه‌تى تا راده‌ى داڕمان برد.
نه‌ته‌وه‌ى دیموكراسى وه‌ك پرۆژه‌یه‌كى بونیادانانى كۆمه‌ڵگه‌ى دیموكراسى، پرۆژه‌یه‌كه بۆ دووباره گێِرانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه بۆ سروشتى خۆى له‌رێگه‌ى پیاده‌كردنى رۆڵى ژن له دروستكردنى په‌یوه‌ندى كۆمه‌ڵایه‌تى سروشتى و ئازادكردنى مرۆڤایه‌تى له شێرپه‌نجه‌ى دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت ناسراو به ده‌وڵه‌تى قه‌ومى.