مامەڵەکردن لەگەڵ چەمکی پێکەوە ژیان؛ دەشێ لەسیاقی تەوزیفکردندا کەمێک ئەستەنگ بێت؛ بەهۆی بێدەربەستی و ئەو ئاڵۆزیی و بیرکردنەوانەی مرۆڤ هەیەتی، گەرچی مرۆڤ دان بەتاریکی کوشتار و ململانێکانیشدا دەنێت؛ کەچی نایەوێت ڕووناکیەکی دی بخاتە سەرگورزەی تیشکەکانی پێکەوە ژیان.

 

یەکێک لەخەسڵەتە سەرنج ڕاکێشەکانی مرۆڤ ئەوەیە لەدوای هەموو شەڕ و کوشتارێکی بێ پاساو هەموو مەرگێکی بێمانا؛ دەیەوێ پاساوێک بۆ ئەو ناڕێکیانە بهێنێتەوە و؛ لە چوارچێوەی داواکردنی ئاشتی و پێکەوە ژیان; مەرگەکانی مرۆڤ لەپێناوی ئایدیۆلۆژیاکاندا بێنرخ دەکات. سەبارەت بە "چەمکی پێکەوە ژیان" سەرەتای دەركەوتنی ئەم چەمکە دەگەڕێتەوە بۆ ئاڵۆزیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان كە خرۆشۆف لە كاتی مردنی (ستالین)دا بانگەشەی بۆكرد، بەناوی "پێكەوە ژیان" یان قبوڵكردنی ئەویتر، بەڵام ئەوەی لەوێدا خرۆشۆف بانگەشەی بۆ كرد لەو كاتەدا مەبەست لە داڕشتنی سیاسەتێك بوو لەسەر بنەمای قبوڵكردنی فیكرەی دۆكترینی ئایدیۆلۆژییەكانی نێوان جەمسەری (خۆرئاوا و خۆرهەڵات) لە كێشە نێو دەوڵەتییەكاندا.

 

لە دواتردا فیكرەی "ئاشتی و پێكەوە ژیان " بووە بنەمای چالاككردنی كۆمەڵگەكان و هەوڵدرا كار لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگە بكرێت بۆ ژیانكردن لەسەر بنەمای ئاڵوگۆڕی لێبووردەیی و ڕێزگرتن و قبوڵكردنی فیكرەی فرە ئایدۆلۆژیا؛ لەگەڵ ئاڵوگۆڕی بیروڕاکان و مشتومڕی بابەتیانە لەنێوان فیكرە جیاوازەكاندا، پێکەوە ژیان؛ لەهەمان كات و لەهەمان شوێندا لەنێوان دوو كۆمەڵ یان زیاتر لە هەركۆمەڵگەیەكی فرە ئایدیۆلۆژیادا، واتە هەوڵدانە بۆ کارکردن لەسەر توانای بیرکردنەوەی(تاك) لەبارەی ژیانكردن لەگەڵ ئەویتر و ڕێزگرتن لە جیاوازییەكەی؛ ئەویتری جیاواز لە خۆت؛ بێئەوەی ڕووبەڕووی ئازار بکرێتەوە و دەستدرێژی بكرێتە سەر دیدوبۆچوونەکانی، بەشێكی دیکەی پەیوەندی هەیە بەچارەسەركردنی ئەو ناكۆكیانەی لەئەنجامی جیاوازییەكانەوە دروست دەبن؛ بەڕێگەیەكی ئاشتیانە بێ پەنابردنە بەر توندو تیژی. لێرەدا دەربڕینەكەمان دەخەینە خزمەتی كارێكەوە؛ كە بۆ خزمەتكردنی كۆمەڵگەی ئێمە و تەواوی كۆمەڵگەكانی دیكە پڕ بایەخە و شوێنی گرنگی پێدانە. بەم پێیەش" پێكەوە ژیانی ئاشتیانە" لەناو كۆمەڵگەكاندا خۆی دەبینێتەوە لە ژیانكردن بە ئاشتییانە لەگەڵ ئەوەی لەگەڵی دەژیت، سەرەڕای جیاوازییەكان و ناكۆكی بیروباوەڕكان پەیوەندییەكی هاوبەشانە هەیە لەنێوان دوولایەن یان زیاتر، ئەم مامەڵەكردنە پێی دەگوترێت: ڕوواڵەتەكانی پێكەوە ژیان و یەکتر قبوڵكردن. بەرجەستەکردنی هەموو تەباییەکی ئاشتییانە پاڵپشتە بە سیاسەتێكی گونجاو.

 

لەلایەکیتر هۆكاری گرنگیدانی زیاتر بەم چەمكە ئەوەیە، كە كۆمەڵگەی ئێمە و زۆربەی كۆمەڵگەكانی دیکەش، کۆمەڵگەی فرە ئایدیا و فرە نەژاد و فرە ڕەنگن. كۆكراوەی ئەم پلۆرالیزمە پێویستی بە پێكەوە ژیانە بەبێ ڕەتكردنەوەی ئەویتر. دەبێت ئەوە لامان ڕوون بێت كە باس لە جیاوازی و فرەیی دەكەین لە پێكهاتەی كۆمەڵگەدا، كەواتە ئێمە لەبەرامبەر یەکێک لەم تێکەڵاویی و جیاوازییانەداین( فرەیی ئایین و نەژاد و كلتور). لەجەوهەردا ئەم قسەیە واپیشانی دەدات كە بە پۆلینبەندی تاكەكانی كۆمەڵگە وابەستەن بەچەندیین ڕەهەندی جیاوازەوە، یەکێک لەو جیاوازییانە؛ پەیڕەوکەرانی ئایینە جیاوازەکانە لەکۆمەڵگەدا، ئەم جیاوازییە لەباوەڕ و دیدی ئاینیدا؛ زۆرجار لەنێوان تاکەکاندا ناکۆکی بەهێزی لێدەکەوێتەوە و دەگاتە ڕەنگی خوێن، بەوهۆیەشەوە كارکردن لەسەر پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی تاكەكان لەسەر بنەمای ئایینی جیاواز گرنگە.

 

ئاشتی و پێكەوە ژیانی ئەم ئاینانە لەسەر یەكسانی هەموو باوەڕەكان و لەسەر دیارکردنی ماف و ئەركەكان وەستاوە، ئیتر ئایا هەڵگری ئەو ئاینانە بن كە نێردراوییان هەیە یاخود مەزهەبیی كەمینە و زۆرینەن، سەرتر لەوەش قبوڵكردنی باوەڕە جیاوازەكان، پێویستی بە توانای گفتوگۆكردن و ئاڵوگۆڕكردنی بیروبۆچوونەكانە لەنێوان باوەڕدارانی ئاینەكان بێ ئەوەی ئازادییەكان زەوتبكرێن، دەبێت پاڵپشتی لەیەكسانی بکەین لەنێوان هەموو خەڵكدا بە پێی سیستمی دادپەروەری و یاساكان و بێ گوێدانە ئینتمای ئایینی؛ ئەمە پێی دەگوترێت؛ گۆڕینەوەی ڕێزگرتنی هاوتایانە لەنێوان هەموو جورە بیروباوەڕێكدا. بەدەر لە جیاوازی بیروباوەڕ و ئاینەكان؛ مرۆڤ خاوەنی جۆرەها نەریت و عورفی جیاوازیشە، ئەم پێكهاتە فرەییەش لە نەریتەكانی مرۆڤدا پێویستی بە تەبایی و ڕێزگرتنە، ڕێزگرتنی مرۆڤ بۆ نەریتی یەكتری، پێشوازیكردنە لە قبوڵكردنی یەك بۆ یەكتر، واتە هەوڵدانە بۆ دروستكردنی زەمینەیەكی هاوبەش و پارێزگاریكردنە لە جیاوازییەكان.

 

بەڕوونی بنەماكانی پێكەوە ژیانی كۆمەڵایەتی یان نەریتی؛ جۆرێكی دیكەیە لەخۆگونجاندن لەچوارچێوەی فرەنەریتیدا بە هەستی لێبووردەیی و دابەشكارییە فەرهەنگیەكەوە، ئەوەی كە سیستمە جیاوازەكان و بنەما نەژادییەكانیش دەیگرنەخۆ. لەگرنگترین ڕوواڵەتەكانی پێكەوە ژیانی كۆمەڵایەتی: پارێزگاریكردنە لە كەمینەكان (بۆنمونە پارێزگاریکردن لە یەزیدی و سابئە و زەردەشتی و كاكەییەكان...هتد) هەروەها بەشداری پێكردنیانە لەهەموو وەزیفەیەكی دامەزراوە گشتییەكاندا، هەبوونی یەكسانی لە مامەڵەكردن و جێبەجێكردنی یاسا لەسەر هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە، لەم یەکانگیریی و تەبایی بوونە كۆمەڵایەتیەدا؛ دەبێت بەهێزەوە پاڵپشتی لە زمانی گشتی و زمانی تایبەتی بەكارهێنراو بكەین(لەگەڵئەوەی دەبێت پارێزگاری لەو زمانەش بكەین كە زمانێكی فەرمییە لە دۆكۆمێنتە حكومی و دامەزراوە فەرمییەكاندا) بەمشێوەیە ئێمە لەبەردەم پڕۆژەیەكی مرۆییانەی ئاڵوگۆڕپێكراوی ئاشتیداین. وردە وردە لەگەڵ گەشەكردنی كۆمەڵگەكاندا، ئەگەر سەیری داهاتووی كۆمەڵگەكان بكەین جگە لە پێكەوە ژیانی ئایینە جیاوازەكان و تەبایی كۆمەڵایەتییانە، مرۆڤ لەپێناوی ژیانكردن بەئاشتی و ئارامی لە پێکهاتەی كۆمەڵگە كولتوریە جیاوازەكاندا؛ پێکەوە ژیان و قبوڵكردنی یەکتر بۆتە ئاماژەیەکی ڕوونی زمانی یەکخستنەوەی زیندووەکان، ئیتر لەسەر هەمان زەوی جوگرافی بن یاخود لە جوگرافیایەكی دوورتر، پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی كلتووری بەنرخاندنی كلتوری دیكە دەچەسپێت.

 

دەبێت مرۆڤ بەتەواوی وەكو فەرهەنگێكی بنچینەیی پارێزگاری لێبكات و ڕێز لە بەهاو نەریتە جۆراوجۆرەكانی بگرێ، دواجار نابێت ترسمان لەوە هەبێت، كلتورەكان بەپێی جیاوازی و نامۆیی داب و نەریتەكان لەگەڵ یەكتر جیاوازن، هیچ كاتێك كلتور و جۆری كلتور یەكێك نین ، ئێمە پێویستمان بە جیهانێكی پلۆرالیزمەی مرۆییە كە بەئاشتی و دڵنیایی ڕازابێتەوە، دەتوانین پێكەوە ژیانی كلتوری بەدروستكەری ڕۆحی هاوبەشیكردنی نێوان شارستانیەكان دابنێین.

 

بەبۆچوونی من پێكەوە ژیانی "فەرهەنگی" پێویستی زیاتری بە تێكەڵاوكردنی هەموو جۆرە كلتورەكان هەیە لەستراتیژیە فێركارییەكان، لەبنچینەدا ئەم بۆچوونە ڕیشەی هەیە لەگەڵ هەموو كلتوورەكان، كەواتە جگە لەوەی بۆ پێكەوە ژیانی كلتوری پێوییستمان بە ستراتیژە فێركارییەكان هەیە دەبێت فۆكەس بخەینەسەر گەشەپێكردنی توانا هاوبەشەكان لەنێوان كلتورەكاندا، ئەمە ڕێگە دەكاتەوە بۆ مشتومڕی بنیاتنەرانە. پاشان بەهێزكردنی ڕۆڵی نافەرمی سەنتەرە كلتورییە فیكرییە جۆراوجۆرەكان و بەرفراوانكردنی جوڵەی وەرگێڕان كە ئاسۆی تێگەیشتن لەنێوان جیهاندا فراوانتر دەكات.

 

ئەم ئەكتە ڕۆشنبیریانەش بەشێكە لە ئازادی ڕادەربڕین ڕاوو بۆچوون و ئایدیاكان، دواجار دەتوانم بڵێم تەبایی و ڕێزگرتنی ئەویتر؛ گرێنتی و بەهێزكردنی پێكەوە گرێدانی یەكێتیە كۆمەڵگەییەكانە، بوونی سیستمێكی كارا؛ وادەكات ئازادیی و مافەكانی هەموکەس پارێزراو بێت. کەواتە بە پێكەوە ژیان؛ مرۆڤ دەتوانێت سنووردابنێت بۆ پەڕگیریی و ئەو ململانێیانەی كە لەسەر بنچینەی نەژاد یاخود ئایین و تەنانەت لەسەر ئینتمای خێڵەكیش هەیە. ئەم سیستمە وادەكات لەكۆمەڵگە لۆكاڵییەكاندا دانیشتووان و كۆمەڵگەكانی جیهانیش لەپاڵ كاركردن و ستراتیژی داهێنەرانەدا ژینگەش بپارێزن و هەژاریی و نایەكسانی بنبڕ بكەن، هەروەها ئەمە جۆرێكە لەپاڵپشتیكردن لە مافەكانی مرۆڤ. کەواتە دواجار دەبێت چەمکی "ئاشتی و پێکەوە ژیان" بێتەوە ناو ژیانی ئێمە.