بازخوانی حافظه زنانه مراكش در مستند «زنانی از جهان‌های فراموش‌شده»
در شهر سلا، زنانی برجسته در حافظه فرهنگی و اجتماعی شهر نقش داشتند، اما کمتر دیده شده‌اند. مستند «زنانی از جهان‌های فراموش‌شده» تلاش می‌کند حضور این زنان را دوباره به وجدان شهر بازگرداند.
رجاء خيرات
مراکش- در شهر سلا، جایی که کوچه‌های باریک با تاریخ کهن درهم می‌آمیزند، پشت نام‌های حک‌شده بر دیوارها، قصه‌های زنانی پنهان مانده که در ساختن حافظه این شهر سهم داشته‌اند؛ اما در روایت‌های رسمی تاریخ، در سایه و حاشیه باقی مانده‌اند.
فیلم مستند «زنانی از جهان‌های فراموش‌شده» که توسط روزنامه‌نگار و فعال حقوق زنان، عزیزة حلاق، تهیه و کارگردانی شده است، تلاشی‌ست برای زدودن غبار از این حافظه زنانه و بازگرداندن حضور نمادین و واقعی آنان به وجدان شهر.
این فیلم در چارچوب بخش‌های جنبی هجدهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم زن، که بین ٢٢ تا ٢٧ سپتامبر گذشته برگزار شد، به نمایش درآمد و با استقبال مخاطبان روبه‌رو شد. تماشاگران با موضوع و شیوه روایت فیلم ارتباط برقرار کرده و تلاش آن برای برجسته‌سازی چهره‌های زنانه فراموش‌شده در تاریخ سلا را ستوده‌اند.
کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی که به نام زنان مزین شده‌اند
عزیزه حلاق، فعال حقوق زنان و روزنامه‌نگار مراکشی، می‌گوید ایده فیلم از یک فراخوان مسابقه‌ای که مؤسسه سلا برای فرهنگ و هنر در سال ۲۰۲۰ برگزار کرده بود و به بررسی جاذبه‌های شهر سلا می‌پرداخت، شکل گرفت.
او اشاره کرد که معمولاً وقتی از جاذبه‌های شهری سخن به میان می‌آید، بیشتر به دیوارها، شخصیت‌های دینی و پیشگامان جنبش ملی پرداخته می‌شود، بنابراین تصمیم گرفت موضوعی تازه و کمتر دیده‌شده را انتخاب کند. او متوجه شد که بسیاری از کوچه‌ها و گذرهای شهر قدیم سلا به نام زنان مشهور نامگذاری شده‌اند، مانند کوچه «لاله مسعوده»، «لاله تامسنا»، «لاله الزرقاء» و «لاله الشهباء». از همین‌جا ایده ساخت فیلم مستندی درباره زنان برجسته تاریخ سلا به ذهنش رسید و آن را در مسابقه شرکت داد، هرچند انتظار نداشت در مسابقه برنده شود.
حلاق در طول آماده‌سازی فیلم متوجه شد که این اسامی زنان، پشت خود تاریخ پر از شجاعت و افتخار را دارند که فراموش شده است.
او تأکید کرد که مسیر کشف این زنان آسان نبود، چرا که منابع دقیق تاریخی درباره زنان محدود بود و او مجبور شد از کتاب «زن سلاوی» کمک بگیرد. در جریان پژوهش، شخصیت‌های جدیدی را کشف کرد که در این کتاب نبودند؛ مکان‌های زندگی و تاریخشان ثبت شد و این کار نیازمند تحقیق گسترده و تلاش فراوان بود. او همچنین از روایت‌های شفاهی ساکنان بهره برد، چرا که اغلب این زنان به عنوان «مجذوب» دیده می‌شدند و باور بر این بود که توانایی درمان بیماری‌های صعب‌العلاج مانند نازایی را دارند یا حضورشان در حافظه جمعی زنده نگه داشته می‌شد.
در مورد شرایط فیلم‌برداری، او با امکانات محدود شخصی و تنها با یک دوربین ساده کار کرد. موضوع فیلم و شیوه روایت آن تحسین و توجه زیادی دریافت کرد، هرچند برخی نقدها به کیفیت فنی فیلم، به‌ویژه تصویربرداری، وارد شد و آن را حرفه‌ای ندانستند.
مبارزانی که در گرد غبار فراموشی مدفون شده‌اند
آنچه در طول فیلم‌برداری و پژوهش توجه عزیزه حلاق را جلب کرد، کشف چهره‌های زن برجسته در تاریخ شهر سلا بود که فراتر از تصویر «شخصیت‌های دینی» قرار داشتند. مشخص شد که شهر مملو از زنانی عالم، فقیه و مبارز است، از جمله مبارزه «خناته الروندا» که هنگام شرکت در تظاهراتی در میدان «باب بو حاجة» توسط نیروهای استعمار فرانسه به شهادت رسید و همراه چند تن از مبارزان دیگر در قبرستانی جمعی دفن شد. این میدان بعدها به «میدان شهدا» نامگذاری شد تا شجاعت آنان جاودان بماند.
او از وضعیت اسف‌بار قبر خناته الروندا که به مکانی رها و پر از زباله تبدیل شده، ابراز تأسف کرد و گفت این واقعیت دردناک انگیزه انتخاب عنوان فیلم «زنانی از جهان‌های فراموش‌شده» شد تا نور بر زنانی تابانده شود که به‌خاطر زن بودن‌شان از شناسایی و ثبت دستاوردهایشان محروم مانده‌اند.
پژوهش او را با نام‌های زنانی آشنا کرد که برای آزادسازی وطن از استعمار مبارزه کرده و جانباخته‌اند. مثلاً در «باب شعفة»، یکی از دروازه‌های شهر قدیم، داستان هفت زن مبارز روایت می‌شود که در تظاهراتی علیه استعمار جان باختند؛ این دروازه که قبلاً «باب هفت دختر» نام داشت، بعدها به «باب شعفة» تغییر نام داد، نمادی از تلاش برای پاک کردن حافظه مبارزاتی زنان که سزاوار ثبت و گرامی‌داشت است.
او تأکید کرد که اولین مسجد ساخته‌شده در سلا به نام یک زن بوده است؛ مسجد «لاله الشهباء» که به دوره مرابطین بازمی‌گردد و نشان‌دهنده حضور زنانه در فضاهای دینی و شهری از قرن‌ها پیش است. همچنین وجود زنان در مدارس قدیمی شهر، بیانگر مشارکت آنان در زندگی علمی و دینی است.
عزیزه حلاق اشاره کرد که فیلم تلاش می‌کند غبار فراموشی را از چهره زنانی که در زندگی اجتماعی و سیاسی سلا نقش برجسته‌ای داشته‌اند، پاک کند. در افتتاحیه فیلم، او از «حضرة سلاوی» بهره برده است، از طریق شخصیت «الحاجة العلوية» که نمادی شناخته‌شده در شهر با بار معنوی، دینی و فرهنگی است.
عدالت و حق‌مداری نسبت به زنان
درباره میزان انصاف فیلم مستند نسبت به این زنان و بیرون آوردنشان از گرد فراموشی، عزیزه حلاق گفت که «واژه عدالت برای فیلم بسیار بزرگ است». او توضیح داد که هدف فیلم ارائه کاری جامع برای بازگرداندن اعتبار کامل به این زنان نبوده، بلکه تلاشی اولیه برای روشن کردن حضور زنانی بوده که حق معرفی و شناسانده شدنشان را دریافت نکرده‌اند، برخلاف شخصیت‌های دیگری که جایگاه و شهرت یافته‌اند، با وجود نقش‌های پیشروشان در تاریخ جامعه سلا.
او اشاره کرد که پایان فیلم شامل نمایش مجموعه‌ای از تصاویر زنانی از دوره‌های مختلف است؛ زنانی از گذشته دور، و نیز روشنفکران، مبارزان، فعالان حقوق زنان و سیاستمداران از عصر مدرن، همه اهل شهر سلا. این مستندسازی بصری تأکید می‌کند که تاریخ سلا، هرچند غنی از شخصیت‌های ملی است، اما به همان اندازه غنی از زنان وطنی است که در شکل‌گیری حافظه شهر و مبارزات ملی آن سهم داشته‌اند.
در مورد پروژه‌های سینمایی آینده و وفاداری به مسئله زنان، او توضیح داد که ایده کارگردانی، آماده‌سازی و نوشتن سناریو در ابتدا با کمی ترس و تردید همراه بود، اما پس از این تجربه و چند تجربه دیگر که هنوز به مرحله نمایش نرسیده‌اند، اکنون به‌طور جدی به ساخت اثری جدید درباره میراث ناملموس شهر سلا فکر می‌کند؛ میراثی شامل موسیقی، آشپزی، عادات و سنت‌ها. این رویکرد نشان‌دهنده تمایل او به ادامه مبارزه در حافظه فرهنگی شهر است، با حفظ وجه زنانه به‌عنوان نخ راهنمای روایت داستان‌های فراموش‌شده.