کار خانگی و صنایع دستی؛ فرصتی برای استقلال یا شکلی از استثمار؟
کار خانگی و صنایع دستی، که اغلب توسط زنان انجام می‌شود، در چارچوب نظام سرمایه‌داری به یک موضوع چندوجهی تبدیل شده است. این فعالیت‌ها ضمن تأمین درآمد و حفظ فرهنگ، اغلب با استثمار نیروی کار زنان همراه هستند.
فروزان احمدنیا
کار خانگی و نقش زنان در این زمینه، در چارچوب نظام سرمایه‌داری، موضوعی پیچیده و چندوجهی است. در دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰، فمینیست‌های مارکسیست و سوسیالیست به بررسی اقتصاد سیاسی کار خانگی زنان پرداختند. آنها استدلال می‌کردند که کار خانگی، که شامل نظافت، آشپزی، بزرگ کردن کودکان و مراقبت‌های دیگر است، به عنوان بخشی از بازتولید اجتماعی، نقش مهمی در حمایت از کار مزدی مردان در کارخانه‌ها ایفا می‌کند.
هرچند جدای از آن امروزە زنان خانەدار در خانە بە شغل‌هایی در ضمینەهای مختلف می‌پردازند و برای کسب درآمد در کنار کار خانە، کارهای صنایع دستی، اینترنتی و هر آنچە کە بتوان از راە دور برایشان کسب درآمدی شود انجام می‌دهند. بیشتر این زنان بەخاطر مشغلەهای خانوادگی وشرایط اجتماعی توان رفتن بە سرکار در بیرون از خانە را ندارند. آنان هم میتونند بە کارهای خانە رسیدگی کنند و هم محصولات خود را تولید کنند. اما این کار در خانە تا چە اندازە بە سود و ضرر زنان است؟ آیا استثمار زنان بە عنوان نیرویی در خانە خود کمتر از استثمار همان زنان در کارخانەها است یا همانند هم هستند؟
کارخانگی کە زنان بیشتر درخانە مشغول آن هستند صنایع دستی است.
صادرات صنایع دستی ایران یکی از بخش‌های مهم اقتصادی کشور است. در سال گذشته، ارزش صادرات صنایع دستی (به‌جز فرش) به حدود ٢٢۴ میلیون دلار رسید. این رقم نشان‌دهنده اهمیت و پتانسیل بالای این بخش در اقتصاد کشور است.
نکات کلیدی در مورد صادرات صنایع دستی ایران:
- بیشترین میزان صادرات: بیشترین میزان ارزش صادرات صنایع دستی ایران در سال ١٣٩٩ معادل ٣٢٢ میلیون دلار بوده است.
-محصولات پرطرفدار: برخی از پرطرفدارترین صنایع دستی صادراتی ایران شامل فرش‌های دستباف، گلیم، میناکاری، خاتم‌کاری و سفالگری است.
-بازارهای هدف: کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و برخی کشورهای آسیایی از جمله بازارهای اصلی صادرات صنایع دستی ایران هستند.
در ایران، صنایع دستی به طور گسترده‌ای توسط هر دو جنس تولید می‌شود، اما زنان نقش بسیار مهمی در این زمینه دارند. بسیاری از صنایع دستی سنتی مانند قالی‌بافی، گلیم‌بافی، سوزن‌دوزی، و پته‌دوزی عمدتاً توسط زنان انجام می‌شود. این فعالیت‌ها نه تنها به عنوان یک منبع درآمد برای خانواده‌ها محسوب می‌شوند، بلکه به حفظ و انتقال فرهنگ و هنرهای سنتی نیز کمک می‌کنند.
نقش زنان در صنایع دستی
١.قالی‌بافی و گلیم‌بافی: این هنرها به طور گسترده‌ای توسط زنان در مناطق مختلف ایران انجام می‌شود. زنان در روستاها و مناطق عشایری به بافت قالی و گلیم مشغول هستند و این محصولات به عنوان یکی از مهم‌ترین صادرات غیرنفتی ایران شناخته می‌شوند.
این زنان با استفاده از تکنیک‌های سنتی و مواد اولیه طبیعی مانند پشم و ابریشم، فرش‌هایی با طرح‌ها و نقوش پیچیده و زیبا تولید می‌کنند.
این کارها اغلب در خانه‌ها یا کارگاه‌های کوچک انجام می‌شود و زنان بافنده معمولاً دستمزدهای پایینی دریافت می‌کنند و از مزایای بیمه و حمایت‌های اجتماعی برخوردار نیستند. با این حال، هنر فرش‌بافی به عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع دستی ایران، نقش مهمی در اقتصاد محلی و ملی دارد و فرش‌های ایرانی به دلیل کیفیت بالا و طرح‌های منحصر به فرد، در سراسر جهان شناخته شده و مورد تقدیر قرار می‌گیرند.
٢.سوزن‌دوزی و پته‌دوزی: این هنرها نیز عمدتاً توسط زنان انجام می‌شود و در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان، کرمان و خراسان رواج دارد. سوزن‌دوزی‌های بلوچی و پته‌دوزی‌های کرمانی از جمله معروف‌ترین نمونه‌های این هنرها هستند.
٣.میناکاری و خاتم‌کاری: اگرچه این هنرها به طور مشترک توسط زنان و مردان انجام می‌شود، اما زنان نیز سهم قابل توجهی در تولید این محصولات دارند. میناکاری و خاتم‌کاری از جمله هنرهای دستی هستند که نیاز به دقت و ظرافت بالایی دارند.
به طور کلی، هر دو جنس در تولید صنایع دستی ایران نقش مهمی دارند، اما زنان به ویژه در هنرهای بافتنی و دوختنی سهم بیشتری دارند. این فعالیت‌ها نه تنها به عنوان یک منبع درآمد برای خانواده‌ها محسوب می‌شوند، بلکه به حفظ و انتقال فرهنگ و هنرهای سنتی نیز کمک می‌کنند.
ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ صنایع دستی است و سود قابل توجهی از این صنعت به دست می‌آورد. اما این صنایع دستی بیشتر توسط زنانی تولید می‌شود که حقوق و مزایای کمی دریافت می‌کنند و اغلب بدون بیمه و با ساعات کاری طولانی کار می‌کنند. این شرایط نشان‌دهنده استثمار زنان در سیستم سرمایه‌داری است که از کار خانگی و صنایع دستی آنها بهره‌برداری می‌کند بدون اینکه حقوق و مزایای مناسبی به آنها ارائه دهد.
بازتولید اجتماعی به فرآیندهایی اشاره دارد که از طریق آنها نیروی کار بازتولید و نگهداری می‌شود. این شامل کارهای خانگی مانند پخت‌وپز، نظافت، مراقبت از کودکان و سالمندان است. این کارها به‌طور مستقیم به افزایش بهره‌وری نیروی کار مردان کمک می‌کند، زیرا آنها می‌توانند بدون نگرانی از این مسئولیت‌ها به کار در کارخانه‌ها و مشاغل دیگر بپردازند.
سرمایه‌داری از کار خانگی زنان بهره‌برداری می‌کند بدون اینکه به آنها دستمزد مناسبی پرداخت کند. این کارها اغلب به عنوان «کار نامرئی» شناخته می‌شوند زیرا در آمارهای رسمی اقتصادی محاسبه نمی‌شوند.