عنقا؛ سینمای عدالت‌محور در روایت زنان خاورمیانه
هلین چلیک، کارگردان عنقا می‌گوید: «این مستند روایتگر سرگذشت سه زن اردنی است که طعم تلخ خشونت، تجاوز، اسارت و فشار را چشیده‌اند.»
بریوان ایناتچی
مرکز خبر - «آنها نادان‌اند و نمی‌دانم چه می‌گویند. طوری رفتار می‌کنند که انگار ارزش شنیدن دارند، گویی مرا می‌شناسند. آنها احمق‌اند و چنان وانمود می‌کنند که گویی همه چیز را می‌دانند. من یک باقی‌مانده نیستم. من هستم. چطور می‌توانم فقط باقی‌مانده باشم؟ من هستم.» این‌ها سخنان زنی اردنی است که در مستند عنقا داستان زندگی‌اش را روایت می‌کند.
این روایت که از رنج‌های مشترک زنان اردنی و بسیاری دیگر از زنان سخن می‌گوید، در قالب جمله «من هستم» فراخوانی است برای همه زنان.
هلین چلیک، اهل شهر جولمرگ در باکور کوردستان، نویسندگی و کارگردانی عنقا را بر عهده داشته و راکوئل فرناندز نونز مدیر تصویربرداری این اثر است.
تنهایی چهار دیواری؛ روایتی از زنان
مستند عنقا زندگی سه زن اردنی را روایت می‌کند و داستان‌های واقعی آنان را به تصویر می‌کشد. این زنان با دو نوع خشونت روبرو بوده‌اند: از یک سو خشونت و تجاوز مردان، و از سوی دیگر شکنجه‌های دولتی. آنها از آزارهایی می‌گویند که از سوی خویشاوندان مرد، پدر، برادر و همسرانشان دیده‌اند. اکنون گرچه از ترس رها شده‌اند، اما تنها پناهگاهشان چهاردیواری خانه است که برای حفظ جانشان از آن خارج نمی‌شوند.
خوانشی جامعه‌شناختی
روایت‌های این مستند، آینه‌ای است از زندگی زنان خاورمیانه که در چنبره مذهب‌گرایی، جنسیت‌گرایی و ملی‌گرایی گرفتار شده‌اند. سرگذشت این سه زن، بازتاب رنج روزانه زنانی است که قربانی سه ایدئولوژی مردسالار، دولتی و دینی هستند. این مستند با نگاهی جامعه‌شناختی، تصویری از جامعه‌ای ارائه می‌دهد که در آن، این سه ایدئولوژی همچون شمشیری کُند، زندگی، هویت و هستی زنان را نشانه رفته‌اند.
«من هستم» فراخوانی است
در کنار روایت دشواری‌های زندگی زنان، چیز دیگری نیز توجه ما را جلب می‌کند: پایبندی عمیق به زندگی به مثابه پاسخی به واقعیت تحمیل‌شده بر زنان. مادری که درباره دخترانش می‌گوید «گاهی فکر می‌کنم نبودن برایشان بهتر است»، همزمان با چشمانی پر از ناگفته‌ها در برابر همه فشارها می‌ایستد و می‌گوید: «من هستم.» عنقا، با وجود محدودیت چهاردیواری خانه، خشم زنان را در برابر حذف و انکاری که مردان تحمیل می‌کنند، به نمایش می‌گذارد.
تصاویر هماهنگ و روایت‌های تأثیرگذار زنان در این مستند، مخاطب را چنان با خود همراه می‌کند که در دل این داستان‌ها غرق می‌شود.
کارگردان هلین چلیک: برای جلوگیری از رویارویی دوباره زنان با خشونت
هلین چلیک، کارگردان عنقا در گفت‌وگو با خبرگزاری ما چنین می‌گوید: «در خاورمیانه که خشونت نه تنها در سیاست و زندگی روزمره، بلکه در سینما نیز جاری است، برایم مهم است که در آفرینش داستانی برای بازسازی سینمای کنونی و تاریخی، خشونت تکرار نشود. به‌ویژه در مستندها، نباید قربانیان خشونت را دوباره با تجربه‌های دردناک گذشته‌شان روبرو کرد. این یک اصل اخلاقی مهم است.»
«حق روایت شرافتمندانه الهام‌بخش من بود»
«متأسفانه امروزه مستندها همچنان صرفاً به عنوان مخزنی از اطلاعات به کار می‌روند. من با رویکرد عدالت سینمایی، مسیری دیگر برگزیده‌ام. سینما را هنری ملموس‌تر می‌دانم؛ هنری که پیوندی عمیق و احساسی برقرار می‌کند. این نگاه بیشتر مرا جذب می‌کند. سینمایی که به جای بازنمایی خشونت و تکرار جرم، به قول کالکتیو ابونضاره، 'حق روایت شرافتمندانه' را به شخصیت‌هایش می‌بخشد.
با الهام از این دیدگاه، در ساخت عنقا به جای پرداختن مستقیم به خشونت‌های گذشته با نگاهی قضایی، ترجیح دادم زندگی رنج‌دیده شخصیت‌ها را در قالب سینمایی روایت کنم و غیرمستقیم به مسائل سیاسی بپردازم. این شیوه روایت در شرایط کنونی امکان‌پذیر شده است.»
پژوهش سینماتوگرافیک و روایت لحظه‌ای
«به عبارتی دیگر، رویکرد من آفرینش زبانی تازه بود. حتی از سکوت زبانی بهره بردم، سکوتی که در آن اطلاعات یا از میان می‌رود یا تکه‌پاره می‌شود. از این زبان خاموش که با یکدیگر می‌آفرینیم و سکوت یکی از ابزارهای روایت در فیلم است، خواستم همچون ابزاری برای دگرگونی استفاده کنم. سکوت و ندانستن به ما امکان می‌دهد مکان‌ها و انسان‌ها را به گونه‌ای متفاوت و از نو ببینیم.
من بر این باورم که پژوهش سینماتوگرافیک، روایت لحظه‌ای و فضاهای غنی شده با فقدان اطلاعات، توسط تماشاگران تفسیر و از منظر سیاسی بازآفرینی می‌شوند. من این‌ها را لحظات و فضاهای خارج از قاب می‌نامم. همین امر دگرگونی را ممکن می‌سازد.»
عنقا در پی آفرینش سینمایی پویا و عدالت‌محور
«وقتی از مشاهده در سکوت سخن می‌گویم، به معنای نگاهی منفعل نیست. عدالت سینمایی فراتر از نمایش صرف یا مستندسازی منفعل است. برعکس، همچون عنصری اصلاح‌گر عمل می‌کند و مداخله‌گر است. به بیان دیگر، عدالت را از راه دگرگونی محقق می‌سازد. بر این اساس، عنقا نه سینمایی تحمیلی و عجولانه، بلکه سینمایی پویا و عدالت‌محور می‌آفریند.»
چرا عنقا؟
«نام 'عنقا' برگرفته از داستان‌های این زنان است. عنقا یا سیمرغ، نماد رستاخیز، تولد دوباره و جاودانگی است. در اسطوره‌ها، پرنده‌ای است که خود را می‌سوزاند و از خاکسترش دوباره برمی‌خیزد؛ نمادی از نوزایی مداوم و تداوم زندگی. عنقا نشانگر آغازی نو پس از سختی‌هاست و از همین رو، نماد قدرت و امید شناخته می‌شود. داستان‌های زنان و امیدهایشان به آینده در این مستند، یادآور رستاخیز عنقاست.»
دستاوردها و حضور بین‌المللی عنقا
«عنقا در عرصه بین‌المللی درخشش چشمگیری داشته است. این مستند جایزه بهترین کارگردانی تصویر را از جشنواره اسلو میراژ، جایزه ARTE را از جشنواره دویسبورگر ۲۰۲۳، جایزه مستند اتریش ADA را از جشنواره بین‌المللی اتنوسینکا وین، و همچنین جایزه بزرگ بهترین مستند و جایزه بهترین تدوین را از جشنواره دیاگوناله گراتس دریافت کرده است.»
این اثر همچنین در معتبرترین جشنواره‌های جهان از جمله برلیناله، وین‌ناله، خیخون، استانبول و آن آربور به نمایش درآمده و توجه منتقدان را به خود جلب کرده است.
هلین چلیک؛ هنرمندی چندوجهی
هلین چلیک، متولد ۱۹۹۱ در آمد، دانش‌آموخته هنردرمانی، تئاتر و رسانه‌های دیجیتال است. او در وین به عنوان هنرمند و هنردرمانگر فعالیت می‌کند. عنقا دومین فیلم بلند او پس از «هر بادی که می‌وزد» (۲۰۱۷) است. هلین چلیک در سال ۲۰۲۴ مستند HABA را نیز ساخته است.