SARYA DENÎZ

Navenda Nûçeyan - Li Tirkiyeyê xebatên derzîlêdanê yên ji bo pandemiya covîd-19 didomin. Lê belê ne gengaz e ku mirov bibejê di lêdana derziyê de asta tê xwestin pêk te. Di van demên dawî de, nîqaş li ser derzîlêdana jinên ducanî hene. Ji ber ku me dest bi bihîstina nûçeya mirina jinên ducanî yên ku derzî li xwe nedane kir.

Herî dawî Ceylîn Goktaş a 28 salî ya ku li Dîlokê dijiya, rojek piştî zarok anî, nîşaneyên Kovid-19 pêre çêbûn. Goktaş ê ku dihat dermankirin, 10 roj şûnde li nexweşxaneyê jiyana xwe dest da. 

Li navçeya Finike ya Antalyayê, Nursel Aksoy a 38 salî ku ducanî bû û mehek ji bo welidînê jê re mabû, di 18’ê Tebaxê de nîşanên Kovid-19 pê re derketin. Aksoy piştî ku rewşa wê xirab bû di 20’ê Tebaxê de rakirin Nexweşxaneya Perwerde û Lêkolînê ya Antalyayê. Ji ber ku rewşa Aksoy girantir bû, ew li vir hat dermankirin û cêwiyên wê 23’ê Tebaxê bi sezeryanê hatin dinyayê. Aksoy ku 4 roj piştî zarok anî rakirin beşa lênêrîna giran, di 6'ê Îlonê de jiyana xwe dest da.

Di 2 mehan de 9 jin mirin

Amed mirina dayikên ducanî yên ji ber Kovid-9 de balê dikşîne. Li bajêr, 9 jinên ducanî yên ku di nava 2 mehan de serî li nexweşxaneya pandemiyê dan, ji ber Covid-19 jiyana xwe dest dan. Ev jin jî nehatibûm aşîkirin. Ew hevdîtina hevpar a pisporên tenduristiyê ya li çaraliyê cîhanê ye ku Covid-19 di jinên ducanî yên ku derzî li xwe nedan heye. Tê zanîn ku bi taybetî di şert û mercên bi guhertina delta de jî nexweşî girantir derbas dibe. Tê diyarkirin ku ji sedî 99 jinên ducanî yên ku Kovid-19 girtine û serî li nexweşxaneyê dane derzî nebûne.  

Îhtimala bûyîna COVID-19 ya Jinên ducanî zêdetir e

Komela Bijîşkên Tirk (TTB), Civaka Jineolojî û Zayîna Jinan (TJOD) û Komeleya Pisporên Tenduristiya Gel (HASUDER) nirxandinek der barê rewşa heyî ya lêdana derziya Covid-19 di dema ducaniyê de weşand. Di nirxandinê de, hat destnîşankirin ku mirina jinên ducanî yên ku aşî nebûne di demên dawî de zêde bûye.

"Tevî ku bûyîna covîd-19 ya jinên ducanî ji civaka giştî kêmtir e, lêkolîn diyar dike ku covîd-19 faktorek rîskek cidî ye ku di ducaniyê de encamên kujer hene. Jinên ducanî ji jinên ne-ducanî zêdetir xetereyek wan a nexweşiya giran heye. Xetereya mirinê ya jinên ducanî wekî nexweşiyên şekîr, koah, tansiyona bilind , hîpotyroidîzmê zêde ye. 

Wezaret li ser jinên ducanî nexebitî

Xebatên zanistî jî di nav nirxandinê de bûn. Lêkolînek ku tê de 2,130 jin ji 18 welatan beşdar bûne destnîşan kir ku jinên ducanî yên ku COVID-19 derbas kirine ji wan ên ku nekirine xetereya mirina dayikê, preeclampsia û zayîna pêşwext heye.

Ji 1’ê îlona 2021’ê û pê ve, li 34 welatan, di nav de Keyaniya Yekbûyî, Spanya, Swêd, Swîsre, Norwêc, Fînlandiya, DYA û Kanada, jinên ducanî derziya Covîd-19 tên dayîn. Li Tirkiyeyê, Wezareta Tenduristiyê ji bo sê jinên ducanî yên pêşîn ên ku derzî li wan ket, rêzek vekir lê li ser mijarê lêkolîneke berfireh nehat kirin. Di nirxandinê de têkildarî vê mijarê gotinên jêr cih girtin:

"Di saziyên tenduristiyê de ku agahdariya sîstematîkî û polîtîkaya wezaretê ya der barê lêdana derziyê de, dema ducanî hat veguheztin, perwerdeya hundurîn tunebû; karmend mecbûr bûn ku ji jinên ducanî re agahdariya ku di dema karê xwe de bi dest xistine bidin. Nebûna polîtîkayek wisa hem bêbaweriya derziyê tevî kêmbûna delîlên berevajî zêde dike, hem jî dibe sedem ku jin tenê bimînin û barê encamên gengaz ên kujer tenê hilgirin. 

Dema ku ji Wezareta Tenduristiyê hat xwestin daneyên heyî parve bike, hat gotin ku ev parvekirin dê bêbaweriya derziyê ji holê rake.

10 pirs/10 bersiv

Saziyan di heman demê de 10 pirsên ku dê fikarên jinan ên li ser Covid-19 û derzîlêdanê kêm bikin jî parve kirin. Jin di dema ducaniyê de çawa ji nexweşiyê bi bandor dibin? Çima lêdana derziyê di dema ducaniyê de girîng e? Me ev pirs û bersivên wan berhev kir.

1- Covîd-19 bandorek çawa li jinên ducanî bike?

Bûyina Covid-19 ya jinên ducanî ji nifûsa giştî zêdetir e. Dîsa, jinên ducanî ji jinên ne-ducanî pirtir nexweşiyek wan a giran heye. Xetere di jinên ducaniyê de bi nexweşiyên wekî şekir-, COPD, tansiyona bilind, û hîpotyroidîzmê de hîn zêdetir zêde dibe. Lêkolîna zanistî bi daneyan van xetereyan eşkere dike. Metirsî heye ku jin pitikên xwe zû bînin dinê. Digel vê yekê, ev rêje 2-3 car zêde tê diyarkirin.

2- Yan ez ducanî me, ez plan dikim ku ducanî bim an jî niha şîr didim, ez dikarim derziya Kovid-19 bibim?

Ajansa Dermanên Ewropî (EMA) û CDC lêdana derzî ji wan kesên ku plan dikin bibin ducanî, ducanî û şîrdanê re bikin, piştî nirxandina bijîşk, heya ku pirsgirêkên wan ên tenduristiyê yên taybetî hebin. Tê ragihandin ku lêdana derzî jinên ducanî ji ber tevliheviyên nexweşî û zêdebûna jidestdana jiyanê ji her demê zûtir bûye. Mînak, li Dewletên Neteweyên Yekbûyî heya 23’ê Tebaxê 2021’ê, zêdetirî 153,400 jinên ducanî bi kêmî ve yek dozek derziya mRNA (Pfizer-BioNTech û Moderna) wergirtin. Hat ragihandin ku li Îngiltere û Îskoçyayê herî kêm 66 hezar jinên ducanî derzî li wan hatiye xistin.

3- Ma derzîlêdan ji bo jinên ducanî ewledar û bibandor e?

Delîlên ji bo derziyên Covîd-19 bi domdarî ji hêla WHO û ajansên rêziknameyê yên li DYA, Kanada û Ewropayê tên lêkolîn kirin. WHO bikaranîna derziyê di hemû rewşên xeternak de pêşniyar dike ku feydeyên derzîlêdanê di dema ducaniyê de ji xetereyên potansiyel zêdetir in.

4- Di dema ducaniyê de divê kengî ez aşî bibim?

Se mehên yekem ên ducaniyê xeternak in. Ji ber vê yekê, lêdana derziyê di dema ducaniyê de piştî hefteya 12’an li hin welatan tê kirin. Li gorî rapora CDC ya di 11’ê Tebaxê de hat weşandin; di nav nêzîkê 2,500 jinên ducanî yên ku berî 20 hefteyan derzîlêdana mRNA stendine de xetereya zêde ya ducanîbûnê nehat dîtin. Ji hêla din ve, li DYA lêdana derzî di her dema ducaniyê de tên bikaranîn.

5- Ma bikararina derzî bandorê li zarokanîna min dike?

Na. Tu delîl tune ye ku derzîlêdan di jinan yan jî mêran de dibe sedema pirsgirêkên zarokçekirinê, yan jî zirarê dide placenta û fetusê. Heya ku jinên hewl didin ducanî bibin lêdana derzî biqedînin sedem nabe ku ducaniyê bi paş bixin.

6- Der barê bandora derziyê li ser pitikên jinên ku di dema ducaniyê de aşî bûne de çi tê zanîn?

Ji ber ku derziyên Covîd-19 derziyên nû ne, hîn lêkolîn li ser bandorên demdirêj li ser pitikên jinên ku di dema ducaniyê de derziya Covîd-19 kirine hene. Lê belê, ji ber ku derzî ne derziyên "zindî" ne, ew nikarin bibin sedema enfeksiyona mirovan. Bêyî derziyên din ên ne zindî ne, gelek salan ji jinên ducaniyê re bêyî xemên ewlehiyê têne dayîn.

7- Derzî dikarin li hember Covîd-19 parastinek bidin zarokên di hemla dayikê de?

Li ser vê mijarê lêkolînek têrker tune ye. Tenê di jinek ducanî de, hat xuyakirin ku antîpotîzên parastinê yên lêdana derziyê di placentayê re derbas dibin û alîkariya pitikê li hember Covid-19 dike.

8- Ger zarokê/a min a şîr dimije hebe dikarim aşî bibim?

Ji ber ku lêdana derzî vîrusên zindî nagire, tê çaverêkirin ku ew ji bo pitikê bi xeter nîn e. Derzî di nav de jinên ducanî û pitik jî hene nikare kesek bi Covid-19 nexweş bike û ji ber ku di derziyan de organîzmayên zindî yên ku dikarin di laş de nûve bibin tune ne, ew nagihîjin pitikên di zikê dayikan de.

9- Ez dikarim di dema tedawiya tup bebek (IVF) de aşî bibim?

Ere. Tîma we ya lênihêrîna tenduristî dê di wexta xwe de ji bo rewşa we pêşniyaran bike.

10- Bandorên neyînî yên derziyan çi ne û ger reaksiyonek li dijî derziyê çêbibe divê mirov çi bike?

Piştî lêdana derziyê ducanî, encamên neyînî yên ne ducanî , nehatine ragihandin. Bi gelemperî, bandorên derziyan sivik in û pir dirêj berdewam nake. Di nav du rojên pêşîn ên piştî lêdana derzî de bandorên neyênî yên herî gelemperî ev in; westandin, êş, lerizandin û milê ku derzî hatiye lêdan eş yan jî hesesiyet çedibe. Tê zanîn ku derziyên Covid-19 li ser kesên ne-ducanî xwedî bandorên sivik û demkurt ên wekî tayê yan êşa masûlkan yek an du rojan didome. Bandorên cidî yên wekî reaksiyonek alerjîk an pirsgirêkên kombûnê pir kêm in. Di heman demê de dibe ku nîşaneyên gribê jî hebin.