ZIHÛR EL-MEŞRIQÎ

Tûnis- Çend partiyên li Tûnisê hewl didin destkeftiyên jinên ku bi dehan salan e şer dikin ji holê rakin û wan vegerînin beriya serxwebûnê. Femînîstên Tunisê, hişyarî didin û teqez dikin ku îro şer ji ya dema dîktatoriyê, dijwartir e. 

Di vê dema ku hikûmetên li pey hev tên, yek ji wan jî bi pirsgirêkên jinan re eleqedar nabin û wan wekî pêşîneyek ku divê li ser wan biryar werin girtin û çareserkirin nahesbibînin. Nemaze bi zêdebûna kuştin û şîdeta civakî, cinsî, siyasî û aborî re. 

Bijîşk Hafidha Choucair, femînîsta herî navdar a Tûnisê ye di parastina mafên jinan de, pispora dadrêsê, yek ji damezrînerên Komeleya Jinên Demokrat a Tûnisê û pêşenga tevgera femînîst a li Tûnisê, di hevpeyvînek taybet de ji ajansa me re wiha dibêje: "Guherandina statûya jinan dê bibe sedema guhertina rewşa civakê ber bi başiyê ve. Tirsek ji pêla paşverûtiyê ya piştî bûyerên 2011’an heye ku ev armanc dike destkeftiyên jinan li Tûnisê ji holê rake.

Nêzî nîv sedsal berê, Tûnisê komek qanûn derxist û çend peymanên navneteweyî yên li ser mafên jinan pejirandin... Ma jinên Tunisê îro hewce ne ku bi naskirina mafan razî bin, an pêdivî heye ku ew bên cîbicîkirin?

Erê, ez dibînim ku îtîrafa bi mafan girîng e lê ew ne bes e. Divê temînatek ji bo kêf û parastina wan were dîtin. Jin di mîras û mûçeyê de xwedî mafê wekheviyê ne lê hin sazî rêzê nadin vî mafî. Her wiha, der barê ewlehiya civakî de, pir jin ji vî mafî sûd nagirin ji ber ku rewşa wan lawaz e.

Qanûn girîng e lê têrê nake. Ji ber vê yekê, mekanîzmayên ji bo bicihanînê divê bên danîn. Ev rolek ku rêxistinên mafên mirovan, saziyên destûrî yên serbixwe, sazî û wezaretên dewletê li ser dixebitin da ku di belavkirina çanda wekheviyê de bi ser kevin. Ez difikirim ku pirsgirêka bingehîn di dilnermiya belavkirina çanda cihêkariyê de ye û ne di hewldanên ji bo perwerdekirina mirovan di warê mafên mirovan de ye. Di rastiyê de, hemû pirsgirêk vedigerin zîhniyetên mêr ên serdest ên kevneperest ku divê bi xebat û hişmendiyê têkoşîn bi wan re were kirin.

Piştî şoreşê, Tûnis bû şahidê tevgerek ku rojevên bertekdar vedigire ku ev yek gefek mezin li destkeftiyên jinan dixwe... Bandora wan çiqas e û mirov çawa dikare li hemberî tevgerên paşverû bisekine?

Erê, li welat pêlek bertekdar heye ku dixwaze kontrol bike û mexdûrên yekem jin û keç in. Erê, ev tevger bi rastî banga paşvegavavêtinê li ser navê olê û taybetmendiyên çandî dike. Ger em bi rastî bixwazin wekhevî û demokrasiya rastîn bi dest bixin divê em li ser prensîbên hevpar ên ku me wekî Tûnisî bi hev ve girê didin, bêyî cudahiyên me yên entelektuelî, olî û zayendî li hev bikin. Yên ku îro qala prensîbên mirovî dikin divê em wan bipejirînin ku dad, wekhevî, azadî û rêzgirtina ji rûmeta mirov re nayê dabeşkirin. Ew tiştên hêsan in ku em bêyî cudahiyan dikarin bi hev re li ser wan li hev bikin û em hewl didin ku nakokiyên xwe ji bo berjewendiya welat bidin aliyekî. Heta têgînên pêşketinê jî guherîne û li ser bingeha rola jinan in.

Rewşa ku deh sal e xerabtir dibe hişt ku em bi hev re bifikirin û bixebitin da ku em rûbirûyê wan reaksiyonên paşverû werin.

Hafidha Choucair got: "Em li welatek dijîn ku digel hemû kêmasiyan, xwe dispêre tevgerek girîng a reformê û wiha domand: "Ji sala 1857’an vir ve, "Peymana Ewlehiyê" hat krîstalîzekirin ku ew li şûna mafên mirov û hemwelatiyê ye û dûre destûra bingehîn a 1861’ê heya destûra 1959’an dest pê kir ku me ji bo misogerkirina mafên jin û hemwelatiyan gelek têkoşiyan.” 

Çawa azadbûn di bin serweriya mêr de pêk tê û nasnameya jinan hatiye dizîn vedigere û ji çembera wêneyê qalibgirtî yê ku ji hêla civakê ve hatiye afirandin derdikeve?

Serdestiya mêr pergalek baviksalarî ye û ev zîhniyet tenê bi yekbûna hewldanên ferzkirina hebûna jinan di civakê de dikare were guhertin. Ez dibînim ku zêdebûna diyardeya şîdetê li cîhanê, ne tenê li Tûnisê, ji ber guhertina têkiliyan e, ji ber ku mêr êdî hebûna jinan li qadên giştî qebûl nakin. Di vir de jî rola jinan li cihê taybet tenê sînordar dibe wek mezinkirina zarokan û lênihêrîna karûbarên malê. Qanûnan ev dabeşkirina kevneşopî ya rolan li herêma Ereban pêk anî tevî vê yekê jî li Tûnisê gelek tevgerên femînîst derketin holê ku bi xurtî di têkoşîna rizgariya jinê de cih digrin tevî serdestiya zîhniyeta baviksalarî û dijwariya têkoşîna wê ya ji bo gihîştina civakek wekhev û ahengdar.

Tê bîra min dema ku me komele û yaneyên çandî yên jinan û piştre tevgera demokratîk a femînîst ava kir, ev bû ku ji vegotina femînîst a serdest re vegotinek alternatîf saz bike. Em serdestiya kapîtalîzmê jî dibînin ku tevgerên populîst ên ku destûrek, zagon an partiyan nas nakin çêdike. Ji ber vê yekê, pêdivî heye ku em civakek ji nû ve ava bikin ku bi wekhevî, azadî, rêzgirtina hiqûqê û mafê cihêbûnê radibe.

Ji bo guherandina zîhniyeta baviksalarî, çawa dibe ku medya, civaka sivîl û rêxistinên mafên mirovan li hev werin?

Çapemenî di guhertina van zîhniyetan de roleke mezin û girîng dilîze lê em baş dizanin ku dersên televîzyonê hene ku zîhniyeta mêr terxan dikin. Cîhan nikaribû bi awayekî objektîf bi mafên jinan re tevbigere, di heman demê de rûmeta jinan û mirovahiyê bi gelemperî biparêze. Di heman demê de xebat bi piştgirîkirina hebûna jinan di pozîsyonên biryargirtinê de ji bo pejirandina mijarên femînîst û hewldana ji bo gihîştina wekheviya bêkêmasî û bidestxistina destkeftiyên din tê kirin. Me behsa Sendîkaya Kedê ya Giştî ya Tûnisî kir ku saziya herî mezin e ku jin tê de tune ne û tê de kêm cih digrin.

Di dawiyê de, çi ji jinên li Tûnisê tê xwestin ku faktorên neyînî di ronahiya serdestiya baviksalarî de, bicihanîna qanûnê ya qels, lawaziya bicihanînê, bêcezakirin û zêdebûna rêjeya şîdeta li ser jinan kêm bikin?

Ya ku tê xwestin berdewamiya rêxistinên civaka sivîl e ku zextê li desthiladariyê bikin û tevgerê di nav jinan de ji bo hişmendiya mafên xwe bilind bikin û wan li ber saziyên dewletê biparêzin. Çi îdarî, çi dadwerî yan rêveber dibe û her wiha hewcedarî bi rakirina tirsê heye. Her wiha ez  dibînim ku yekbûna hewldanên di navbera rêxistinên cihêreng ên mafên mirovan û femînîst de dê bibe alîkar ku rewşa civakê ber bi başiyê ve were guhertin, ji her cure cudakariyê xilas bibin, cudahiyan nas bikin, rêzê ji azadiya kesên din re bigrin û rola jinan di pêşveçûn û pêvajoya aborî û siyasî de qebûl bikin.