HENAN HARIT

Mexrib - Wezîfedarkirina jinan ji bo peywirên girîng û stratejîk di hukûmeta nû ya Mexribê de, derketinek ji pratîka asayî ya hukûmetên berê ye. Peywirdariya jinan bi darê zorê li wezaretên ku ji hemû aliyê stratejîk û jiyanî dûr in dihat kirin, wekî wezareta hevgirtinê û jin, an jî cihgirtina wan di wezîfeyên karmendên dewletê de dihat kirin.

Di rapora jêrîn de, ajansa me hem li ser rewşa jinan a di hukûmetên Mexribê de lêkolîn kir û hem jî qalîteya erkên wezaretê yên ku ji wan re hatine veqetandin û her wiha guheztina beşdarbûna wan di navbera rabûn û daketinê de.

Di wezaretên stratejîk ên wezaretan de rola jinên Mexribê

Di kabîneya nû ya ku roja 7’ê Cotmehê hat ragihandin de, heft jin ji bo wezaretên stratejîk hatin wezîfedarkirin.

Yekem car e ku ji jinan re payeyên wezaretê yên girîng, hevseng û stratejîk tên spartin. Di dîroka Mexribê de yekem car, tayînkirina payeyeke giran a ku ji hêla "Aborî û darayî" ve hatiye temsîlkirin ji jinekê re ji hêla Wezîrê Turîzmê ve di hukumeta berê de, Nadia Fattah Alaoui ve hat tomarkirin. 

Mayoraredara Marikş, Payeya Wezareta Amadekariya Erdê Niştimanî, Nûavakirin, Niştecihî û Siyaseta Bajêr, Fatima Zahra Amour girt ser xwe. Di nav şarezayên jin ên din ku pêkhateya vê hukûmetê femînîzekirin, Fatima Zahra Amour payeya Wezareta Geştiyarî û Aboriya Civakî û Piştevanî girt ser xwe. Her wiha tayînkirina Leyla Benali ji bo wezareta Veguheztina Enerjiyê û Pêşketina Berdewam hat kirin. Di vê navberê de, Wezareta Hevgirtin, Entegrasyona Civakî û Malbatê ku ji sala 2007’an vir ve ji hêla jinan ve tê birêvebirin, piştî ku Awatef Hayar wekî wezîra vê beşa civakî tayîn kir, heman nêzîkatiyê doman.

Helwesta wezareta şandî ji serokwezîr re ku berpirsê veguheztina dîjîtal û reforma rêveberiyê ye vegeriya Ghaith Mazur, di heman demê de Nabila Al-Rumaili biryar da, hefteyek piştî tayînkirina wê ji bo wezîra Tenduristiyê, daxwaznameyek ji serokwezîr re bişîne. Wezîr jî ew radestî Qralê Mexribê Mihemedê VI kir û bi vî rengî ew ji wezîfeya wezîr  hat dûrxistin da ku vegere wekî şaredara bajarê Dar EL-Beyda.

Kronolojî

Aziza Benani ji Sekretera Dewletê ya Wezîreta Xwendina Bilind û Lêkolînên Zanistî hatibû tayinkirin her wiha werzîşvana olîmpiyatê Nawal Al-Mutawakel, nivîskara dewletê li gel wezîra Karûbarên Civakî, hat tayinkirin.

Amina Benkhadra ji bo Wezîra Enerjiyê û Madenan, ji bo pêşxistina beşa kanzayê, hat wezîfedarkirin û Zolikha Nasirî jî ji bo Wezîra Karên Civakî, wekî berpirsyar hat wezîfdarkirin.

Di hukumeta sala 1998’an de, padîşah Hassan II, Aisha Belarbi wekî Sekretera Dewletê ya Wezareta Karûbarên Derve û Hevkariyê, berpirsyarê hevkariyê di navbera 1998-2000’an de hat tayinkirin her wiha Nozha Al-Shakrouni wekî sekreterê dewletê berpirsyara mirovên xwedan hewcedariyên taybet di navbera salên 1998-2002’an de hat tayinkirin ku bû Delegeya Wezîra Berpirsyariya Karûbarên Jinan, Karûbarên Malbat û Zarokan û Yekbûna Astengdaran, di dema guheztina hukûmeta dawî de.

Der barê hebûna jinan di hukûmetên Mexribê de ji 1997’an vir ve doktora zanistên siyasî û lêkolînera di dozên jinan de Sabah Al-Omrani, diyar kir ku di vê salê de çar wezîrên jin ên dewletê di hukumetek ku ji sî endaman pêk tê de hatine tayînkirin. Ev hejmar daket du wezîrên jin ên dewletê di hikûmeta dewriyeyê ya sala 1998’an de. Wisa dixuyê ku ev tayînkirin bi qasî girîngiya xurtkirina pozîsyona jinan di avahiya demokratîk de piştrast dike, pozîsyonên ku ji jinan re hatine veqetandin, berdevkê sekretera dewletê ye, nîşan dide ku nekaribûne di hukûmetê de endamtiya tam bigrin. 

Bilindbûna asta jinan

Di sala 2002’an de, çar jin ji hukumeta IDrîs Jetou re hatin tayînkirin. Jinên hatin tayînkirin ev bûn: Nouzha Shakrouni ku wekî Wezîra Delegeyê hat wezîfedarkirin ji civaka Mexribê ye û li dervayî welat dimîne. Yasmina Baddou, Sekretera Dewletê ya bi malbat, hevkarî û xebata civakî hat peywirdarkirin û Najima Tataye Gazalî, Sekretera Dewletê, berpirsyara têkoşîna li dijî nezaniyê û perwerdeya ne fermî hat tayînkirin.

Di hukumeta Abbas El Fassi ku di 2007’an de hat damezrandin, heft wezîrên jin hatin tayînkirin. Yasmina Baddou wekî Wezîra Tenduristiyê, Nawal El Moutawakel, wekî Wezîra Ciwan û Sporê, Amina Benkhadra Wezîra Enerjî, Maden, Av û Jîngehê, Soraya Akritif (ku bi navê Soraya Jebran tê nasîn) weke Wezîra Çandê û Nozha Skalli Wezîra Piştevanî, Jin, Malbat û Pêşketina Civakî ye, Latîfe El Obeida Sekretera Dewletê ye ku di perwerdeya dibistanê de berpirsiyar e û Latîfa Akhrbash Sekreterê Dewletê ye ji bo Wezîra Karên Derve û Hevkariyê hatibû peywirdarkirin.

Sabah El Amranî wiha diyar dike; "Di sala 2000’an de, di dîroka Mexribê de yekem wezîra jin hat tayînkirin û ev hejmar di hukûmeta ku di 7’ê Mijdara 2002’an de hat eşkerekirin, gihîşt sê payeyan û li vir hat zanîn ku di pêlika payeya wezaretê de jin bi pêş dikevin. Pozîsyona wan a di qada siyasî ya Mexrbiê de di deh salên destpêkê de bilind bû. Ev pejirandina rola jinan di avakirina demokratîk de di hukûmeta ku di 19’ê Îlona 2007’an de hat îlankirin, bi tayînkirina heft wezîrên jin cara yekem di dîroka Mexribê de hat xurtkirin. 

Di guhertina yekem a hikûmetê de wezîreke jin

Di demeke ku tevgerên femînîst hêvî dikirin piştî pejirandina destûra nû di 2011’an de ku hebûna jinan di hikumeta di sala 2012’an de bi serokatiya Abdullah Benkirane hat damezrandin de were xurtkirin, hêviya wan bi tayînkirina jineke tenê, Bassima Hakkaoui, wek Wezîra Berpirsyariya Piştevanî, Jin, Malbat û Pêşketina Civakî têk çû

Lê belê hejmar bi lezgînî zêde bû, dema ku hikûmetê guheztinek di kabîneyê de kir, piştî ku partiya îstîqlal ji hevbendiya hikûmetê vekişiya û li şûna wê Mîtînga Neteweyî ya Serbixweyan cih girt. Para jinan di hukûmetê de gihîşt pênc wezîrên jin. Fatima Merwan, wek Wezîra Karên Destan, Aboriya Civakî û Hevgirtî, Mubaraka Bouaida wek delegeyê Wezîra Karên Derve û Hevkariyê, Soumaya Ben Khaldoun wek delegeya Wezîra Perwerdeya Neteweyî, Lêkolîn û Perwerdeya Zanistî, Hakima Al-Haiti wek delegeya Wezîra Berpirsyariya Jîngehê û Shferefat Afilal wek delegeya Wezîra Berpirsyara Avê. Her wiha di sala 2015’an de, Jamila El Moslli, li şûna Somaya Benkhaldoun, bû delegeya Wezîra Perwerdeya Bilind û Lêkolînên Zanistî.

Di sala 2017’an de wezîr û heşt sekreterên jin

Di hikûmeta Saad Eddine El Othmanî de ku di Nîsana 2017’an de hat damezrandin, jinek wezîr û 8 karmendên jin ên dewletê hatin tayînkirin. Bassima Hakkaoui wek Wezîra Piştevanî, Jin, Malbat û Pêşketina Civakî,  Jamila El Moussali wek Sekretera Dewletê ya Berpirsiyara Pîşesaziya Kevneşopî û Aboriya Civakî, Sharafat Afilal wek Sekretera Dewletê ya Berpirsyara Avê, Mubaraka Bouaida wek Sekretera Dewletê Berpirsa Masîvaniyê, Mounia Boucetta wek Sekretera Dewletê ya Wezîra Karên Derve û Hevkariya Navneteweyî, Fatna Kehel wek Sekretera Dewletê ya Berpirsa Niştecihî, Lamia Boutaleb wek Sekretera Dewletê ya Berpirsyara Geştiyariyê, Nozha El Ouafi wek Sekretera Dewletê ya Berpirsa Pêşketina Domdar û Roqeya Dirham wek Sekretera Dewletê ya Berpirsa Bazirganiya Derve.

Lê belê di dema guheztina hukûmetê ya ku hukûmeta Osmanî di 9’ê Cotmeha 2019’an de pêk anî, beşdarbûna jinan daket çar wezîrên jin, di çarçoveya kêmkirina giştî ya endamên hukûmetê de û Nadia Fattah Al-Alawi wek Eezîra Heştiyarî, Destkarî, Veguhestina Hewayî û Aboriya Civakî hat tayinkirin, Nouzha Bouchareb wekî Wezîra Plansaziya Erdê ya Neteweyî, Bajarvanî, Niştecihî û Polîtîkaya Bajêr hat tayinkirin, Jamila Mesli wek Wezîra Piştevanî, Pêşveçûna Civakî, Wekhevî û Malbatê hat tayînkirin û Nouzha Elouafi wekî Wezîra Karên Derve, Hevkariya Afrîkî hat tayînkirin. 

Sabah Al-Omrani diyar kir ku jin di hukumeta Osmanî de vegeriyane da ku hebûna xwe di neh payeyên wezaretê de ji eslê 39 wezîran piştrast bikin lê belê ev hesta jorîn piştî guheztina hikumeta Osmanî û kêmkirina hebûna wan tenê ji bo çar wezîrên jin, pir nedomiya û payeyên wezaretê yên ku ji wan re hatine wezîfedarkirin ji pîvanek stratejîk û jiyanî ne dûr in.

Piştî destûra 2011’an

Sabah Al-Omranî wiha diyar kir: "Destûra bingehîn a 2011’an hêviyên mezin ji bo asoyên wekheviya zayendî û bi nivîsên eşkere vehewand. Ji ber ku beşa 19’an prensîba wekhevî û derfetên wekhev destnîşan kir, di heman demê de wê zimanek nû ji zilam û jinan re jî pejirand lê yekem hukumeta ku piştî hilbijartina destûrê derket hilbijartinan ne li gorî bendewariyan bû.” 

Beşa 19’an a qanûna Mexribê destnîşan dike ku jin û zilam dikarin di şert û mercên wekhev de ji maf û azadiya medenî, siyasî, aborî, civakî, çandî û jîngehê jî sûd bigirin ku di peymanên navneteweyî yên ji hêla Mexribê ve hatine pejirandin di nav bendên destûr û qanûnên padîşahiyê de tên destnîşankirin. 

Ew di wê baweriyê de ye ku zêdebûna berjewendiyê ji bo çareserkirina pirsa beşdarbûna jinan di birêvebirina karûbarên giştî de di van salên dawî de li Mexribê, nemaze piştî destûra 2011’an, di nav mafên mirovan ên bingehîn de bûye rewşek bingehîn û pêdiviyek bi lez ji hêla rastiya pêşketinê heye û pêdivî bi domandina riya demokratîk heye.

Wê bal kişand ku ji bilî beşdariya nîvê civakê, ne mumkun e ku di warê sazkirina rêgezên pratîkaya demokratîk di civakên me de, serweriya zagonî were xurtkirin an pêşketinek were bidestxistin 

Sabah Al-Omrani dibîne ku digel zêdebûna beşdarbûna jinan di partî, rêxistin û wezîfeyên hilbijartinê de, ew dîsa jî rêjeyek biçûk di pileyên bilind û serokatiyê de temsîl dikin ku dibe alîkar bandorê li pêvajoya derxistina qanûn û zagonan di berjewendiya jinan de bike. Jixwe ji 1997’an vir ve, beşdarbûna jinan di hukûmetên li pey hev de di navbera daketin û rabûnê de ye.

Mekanîzmayên misogerkirina wekheviyê

Der barê şert û mercên pêwîst ji bo serkeftina komxebatên bihêzkirina siyasetê ji bo jinan, Sabah Al-Omrani dibêje: "Divê em balê bikşînin ser hilbijartina mekanîzmayên guncan, bikaranîna medyaya cihêreng û teşwîqkirina partiyên siyasî ku hejmara herî mezin a jinan ji bo beşdarbûna di hikûmetê de destnîşan bikin.”

Lêkolînera di mijarên jinan de destnîşan kir ku girîngiya beşdariya jinan di hukûmetê de asta hebûna wan di navendên biryargirtinê de di berhevkirina bername û polîtîkayên ku hevsengiyê di civakê de vedigerînin dîmena aborî û siyasî derdikeve pêş da ku jin û zilam bibin navenda polîtîkayên geşedanê. 

Li ser çawaniya dabînkirina wekheviyê ji bo jinan di wateya wê ya giştgîr de, ew teqez dike ku li ser pêwîstiya hebûna îradeyek rastîn a aktorên siyasî di beşdariya rastîn a jinan de, ne di asta hejmarî de ji bo femînîzekirina dîmenê siyasî lê di pêvajoya çêkirina biryarê de jî girîng e.

Pêkanîna sêyekê

Li aliyê din, Samira Moha, endama Federasyona Komeleya Mafên Jinan, der barê hebûna jinan di avakirina hukumeta nû de got ku piştî deh salan ji nivîsandina destûra bingehîn a 2011’an û derbasbûna du dewreyên hukûmetê, hukûmetê karibû sêyekê pêk bîne.

Samira Moha hêviyên tevgerên jinan ên li Mexribê û daxwazên wan ên ji bo wekheviyê venaşêre, ew destnîşan dike ku nûnertiya jinan di hikumeta nû de ne tenê ji hêla hejmaran ve lê ji hêla payeyên wezaretê yên ku ji wezîrên jin re hatine veqetandin jî hat veqetandin.

Wê destnîşan kir ku wezîrên jin ên heyî, di wan şert û mercên ku welatî digel pandemiya koronayê tê re derbas dibin, karên giran li pêşiya wan in û da zanîn ku hukumeta nû barekî girîng digre ser xwe, nemaze di warê mafên jinan de bi taybetî, mafên mirovan bi gelemperî, û got ku ev mijar hewce dike di pratîkê de van mafan mehkûm bike, çi ji bo wekheviyê be çi jî rêzgirtina ji kolektîf û ferdî re be.