SARYA DENÎZ

Navenda Nûçeyan - Di  sala 2011’an de dîroka 16’ê Hezîranê li seranserê cîhanê wekî Roja Karkerên Navmalî hat ragihandin Mafên herî kêm ên karkerên navmalî bi pejirandina ILO C189 "Peymana Karûbarên Mirovan ji bo Karkerên Navmalî" di 16’ê Hezîrana 2011’an de di Konferansa Karên Navneteweyî de hat naskirin. Bi vê biryarê, hemî hikûmet hatin vexwendin ku ILO C189 îmze bikin. Yekem kesên ku îmze kirin hukûmetên Uruguay û Fîlîpînê bûn. Bi van îmzeyan, peyman ket meriyetê. Lê belê, Tirkiyeyê tercîh kir ku li hemberî vê bangê bêdeng bimîne.

Gava ku tê gotin "karê malê", yekem tiştê ku rolên civakî tîne bîra mirov jin e. Her ku her karek li malê tê kirin nexuya ye, qebûlkirina wê wekî "karek" ne hêsan e. Wekî din, zehmet e ku mirov bi tevahî xelata kedê bistîne. Ji xeynî vê, jinên ku bi tevahî ji parastina rewa û ewlehiya civakî bêpar in, neçar in ku ji bo mafên xwe têkoşînek cidî bidin. Li gorî daneyên ILO, li cîhanê ji sedî 87 karkerên malê jin in. Ji bo Tirkiyeyê, ev rêje ji sedî 90 tê îfadekirin. Li gorî hin çavkaniyan, li Tirkiyeyê milyonek karkerên malê hene. Bi hesibandina ku koçber di nav van rêje de nîn in, hejmara jinan wekî karkerên nava malê pir zêde ye. 

Bêsîgortayî, mercên xerab, tunebûna hemî ewlehî, şîdeta psîkolojîk û bedenî, tacîz di nav pirsgirêkên nav karkerên nav malê de hatine rêzkirin. Li aliyê din, ew di nav rêzên karsaziyê de ne ku herî zêde ji pandemiya Covîd 19 bandor bûne. Ji bilî yên bêkar in, yên ku dikin di bin şertên koletiyê de xebata xwe didomînin. Weke "koleyên serdema nûjen", ew bi hejariya xwe re ku kes naxwaze bibîne û paşguh dike, bi tenê ne. Bi Covîdê re, barê li ser milên wan bêtir bûye. Zêdebûna karûbarên lênihêrîna malê û hewcedariya paqijiyê barê karkerên navmalîn bêtir zêde kiriye. Li ser jinên ku bi şertên xirab hatine mehkûmkirin daneyek zelal tune ne. Lê belê, pispor dipejirînin ku dema pêvajoya pandemiyê bi dawî bibe dê were dîtin ka jin çendî bi bandor bûne.

Ew ji derveyî tomarkirinê tên hiştin

Di 8 salên dawî de, li Tirkiyeyê nêzî hezar karkerên jin jiyana xwe ji dest dan. Hin kuştinên pîşeyî jinên ku karkerên malê ne. Dema ku bi ne fermî dixebitin bi dehan jin dimirin û navê wan jî nayê gotin. Bi sedan jinên ku tên naskirin li xaniyên ku lê dixebitin rastî tacîz û destavêtinê tên. Tê zanîn ku bi hezaran jin qeza kirine. Karkerên navmalîn di çarçoveya Zagona Kar de ne. Biryarnameyên Zagona Bacê ya Hejmar 6098 der barê peymanên kar de têne sepandin. Ji ber vê yekê, ew nikarin di pêvajoya pandemiyê de ji tu piştgiriyê sûd werbigirin.

Karsaz pandemiyê bi kar tînin

Di dema pandemiyê de, karsazan vê yekê ji xwe re kirine firsendek. Ew di şert û mercên hîn girantir de tên xebitandin. Piraniya wan neçar man ku bê ewlehî yan jî birçî bimînin. Jinên ku rastî cudakariyê hatin neçar man di dema karantînayê de li malê bimînin û ji mafê derketinê bêpar hatin hiştin. Demjimêrên xebitandina jinên ku di karûbarên lênêrîna niştecih de dixebitin bêdawî hat guhertin û bi vî rengî ew ji malbatên xwe hatin veqetandin. Pispor diyar dikin ku di vê heyamê de tacîz û şîdet zêde bûye.

Bi taybetî jinên ku karkerên rojane dixebitin bêtir bêkar bûn. Piraniya jinên ku neçar man wekî karkerek rojane xebata xwe bidomînin bi nexweşiya Covîd 19 ketin.

Karkerên jin ên koçber çi bi destên xwe dixin didin

Rewşa karkerên koçber hîn xirabtir e. Karkerên jin ên koçber fîrmayên navbeynkar bikar tînin da ku werin Tirkiyeyê. Ew neçar in ku ji ber sedemên "ewlehiyê" bi van pargîdaniyan re hevkariyê bikin. Lê belê, hinek hene ku neçar in beşek dahata xwe bidin van pargîdaniyan. Hin fîrmayên brokerayê di bedêla dîtina kar de ji malbatan mûçeyek komîsyonê digrin. Ev neqanûnî ye; lêbelê, jin wê wekî çareseriyek ji hejariya xwe re dibînin. Jin neçar in ku mûçeyek navînî bidin fîrmaya navbeynkar. Pasaportên jinan têne desteserkirin. Piraniya wan neqanûnî dimînin ji ber ku ew nikarin destûra rûniştinê bistînin. Tê diyarkirin ku ev jin 24 demjimêran dixebitin, rastî nêzîkatiyên nijadperestî tên û pir caran rastî tacîz û destavêtinê tên.

Li Tirkiyeyê jinên karkerên malê çi dixwazin?

Jinên karkerên navmalê çi dixwazin? Pirsgirêkên jinan, ên ku bi taybetî di dema pandemiyê de her ku diçe zêde dibin, çawa dikarin kêm bibin?

■ Divê ji karkerên navmalê re parastina qanûnê bê dayîn.

■ Pêwîst e alîkariyên bêkariyê werin berfirehkirin ku karkerên navmalê bigire nav xwe.

■ Pêwîst e pêgirta parastina civakî were berfirehkirin ku karkerên navmalî yên nefermî jî tê de hebin.

■ Gava ku karkerên nav malê diçin karên malan pêwîst e alavên parastinê û agahdariya têrker a epîdemiyê werin peydakirin.

■ Pêwîst e ku pakêtên piştgiriyê bê merc werin berfirehkirin ku hemî karkeran, nemaze karkerên navmalî yên li deverên nefermî kar dikin.

■ Divê li Tirkiyeyê mafên karkerên navmalî hebe ku bibin karker.

Jin di saet 19:00’an de dê bicivin

Sendîkaya Karkerên Navmalî ya Imece li ser hesabê xwe yê medyaya civakî bang li hemû jinan kir ku di 16’ê Hezîranê Roja Karkerên Navmalî ya Cîhanê de çalakiyan bikin. Li ser navê sendîkayê ev hat gotin: "Em ji bo karkerên navmalî ewlehiyê dixwazin" û daxwazên karkerên jin tînin ziman. Karkerên malê 16’ê Hezîranê di saet 19:00 ‘an de dê li Kadikoyê li ber Operaya Sureyya bicivin.