NESÎM EHMEDÎ

Kirmaşan – Berê helbestvanên Kirmaşanê, di helbestên xwe de behsa bedewiya Çemê Qeresû dikirin û jê re digotin "çemê ku ber bi rojê ve diherike." Lê belê çemê ku bi guregur bi hezaran salan diherîkî, li ber zuwabûnê ye.

Qeyrana Jîngehê: Çem zuha dibin û çavkaniya Lotus dimre

Di salên dawî de ji ber rêveberiya şaş û neserkeftî ya polîtîkayên jîngehê, gelek çavkaniyên xwezayî yên li Parêzgeha Kirmaşanê bi awayekî cidî zirar dîtin. Di encama vê yekê de, bi hezaran cureyên zindî winda bûn û jîngehên girîng hatin wêrankirin.

Zuhabûna çemên li Kirmaşanê û qirêjiya zêde, bû yek ji mezintirîn pirsgirêkên jîngehê. Raporên fermî, eşkere dikin ku xemsariya ji ber mirovan û îdarî rasterast vê qirêjiyê zêde dikin. Çavkaniyên avê yên mîna lotusê yan bi tevahî zuha bûne yan jî bi bermahiyên kîmyewî qirêj bûn.

Ev tablo, nîşan dide ku ji bo Çemê Qeresû jî heman çarenûs nêz dibe. Çemê Qeresû yê di sala 2018’an de ji aliyê rayedarekî yekîneya çavdêriyê ya Daîreya Parastina Jîngehê ya Kirmaşanê ve mîna "çemê herî qirêj ê parêzgehê" hat ragihandin, niha bi bermahiyên malê, bermayiyên pîşesaziyê û kanalîzasyonê re rûbirû dimîne.

Ji çemê herî qirêj ber bi mirina komî ya masiyan ve

Di heman demê de rayedaran, sedema qirêjiyê mîna bermahiya navmalî red kirin û bermahiya pîşesaziyê mîna sedema wê destnîşan kirin. Lê belê li gorî rapora ajansa nûçeyan a IRNA’yê ya 2019’an, ji ber qirêjiya ji tesîseke pîşesaziyê zêdetirî 100 hezar masî li Çemê Qeresû mirin.

Qirêjiya metalên giran a ji ber rafîneriyê

Di sala 2019’an de xwendekarên beşa jeolojiyê ya Zanîngeha Xorezmî ya Tehranê, lêkolînek li ser qirêjiya metalên giran ên di çemê de weşandin. Lêkolînê, diyar kir ku metalên giran ên mîna av, çînko, sifir û gule di astekî bilind de tên dîtin eşkere kir û da zanîn Rafîneriya Petrolê ya Kermaşanê çavkaniya sereke ye.

Hikûmet ji bo rizgarkirina çemê gavan navêje

Hat dîtin ku li stasyonên pîvandinê, bi taybetî li nêzî deverên pîşesaziyê û rafîneran, ev yek gihîştiye lûtkeyê. Li gorî lêkolînê, ev yek nîşan dide ku saziyên pîşesaziyê yên girêdayî hikûmetê bi zanebûn zirarê didin ekosîstema çem û tenê girêdana zirarê bi bermahiyên malê re sofîstîk e.

Di salên dawî de saziyên herêmî (şîrketên avê yên herêmî, şaredarî, beşên jîngehê, hwd.) ragihandin ku ji bo paqijkirina çem gav avêtine. Lê belê, çavdêriyên li cihê bûyerê eşkere dikin ku ev hewldan tenê ji bo nîşandayînê ye û hikûmet ji bo rizgarkirina çem tu gavek berbiçav navêje.

Bermahiyên înşaet, çop û bermahiyên bajarî û pîşesaziyê yên nehatine paqijkirin ên li qeraxên çem kom dibin, gefê li jiyana zindî ya çem dixwin. Herikîna avê li gelek xalan bi tevahî rawestiyaye, çem veguherandiye hewzeke qirêj û sekinî. Ev yek koçberiya zindiyên avî asteng dike û dibe sedema tunebûna cureyên xwecihî.

Encamên civakî û aborî yên tunebûna Çemê Qeresû

Ji bilî zirara jîngehê, tunebûna çem ji bo nifûsa herêmî pirsgirêkên aborî û civakî jî derdixe holê. Kesên ku li kêleka çem dijîn vê çavkaniya avê ji bo çandinî, ajalan û vexwarinê bi kar tînin. Bi kêmbûna mîqdar û kalîteya avê re, niştecih bi zehmetiyên debara jiyanê, nexweşiyên ji avê çêdibin û kêmbûnek girîng di kalîteya jiyana xwe de re rû bi rû dimînin.

Di heman demê de zuwabûna çem tê wateya windabûna perçeyek nasnameya dîrokî û çandî ya Kirmaşanê. Çem, ne tenê di helbest û efsaneyan de, li vê herêmê di destpêka jiyana niştecihbûnê de jî roleke sereke lîstibû.

Plana nûjenkirinê nîn e û pêdivî bi têkoşîneke sivîl heye

Tevî hişyariyên dubare yên pisporan jî ji bo rizgarkirina çemê Qeresû tu planeke berfireh û bibandor nehat pêşxistin. Projeyên demkurt û ji aliyê teknîkî ve nebaş gelek caran rewşê xirabtir kirin. Nebûna çavdêriyê, nebûna bicihanîna qanûnên jîngehê û nebûna berpirsyariya saziyên berpirsyar, nîşan didin ku ev qeyran têkçûna rêveberiyê temsîl dike.

Di vê rewşê de, rola medyayê, civaka sivîl û aktîvîstên jîngehê ji her demê girîngtir e. Hişyariya raya giştî û belgekirina rewşa Çemê Qeresû, berî ku ev çemê hêja bi tevahî winda bibe, dibe yek ji gavên herî bibandor be.

Ev çemê ku berê diherikî û berê wê li rojê bû niha ber bi tunebûnê ve diherike.