تحول تصویر زن سومالیایی در رسانهها؛ از حاشیهنشینی تا تاثیرگذاری
مقاله به قلم لیلا جامع، فعال اجتماعی سومالیایی
در دورانی که تحولات رسانهای با سرعت زیادی در حال تغییر است و صداها میان واقعیت و فضای دیجیتال در هم تنیده شدهاند، زن سومالیایی به یکی از مهمترین بازیگران در بازسازی چشمانداز رسانهای ملی تبدیل شده است. پس از دههها حضور کمرنگ در صفحات روزنامهها و صفحه تلویزیونها، زن سومالیایی امروز به صدای واضحی تبدیل شده است، چهرهای حاضر در رسانهها و تولیدکننده محتوا که قادر است روایت غالب پیرامون نقش او در جامعه را تغییر دهد. این تحول تصادفی نبوده است، بلکه حاصل یک مسیر طولانی از چالشها، مبارزات و استفاده از فرصتهای جدیدی است که رسانههای مدرن به وجود آوردهاند.
در رسانههای سنتی سومالی، از جمله رادیو، روزنامهها و نمایشهای تلویزیونی مردمی، معمولاً تصویر زن در دو قالب خاص به نمایش گذاشته میشد: مادر فداکاری که به ایفای نقشهای خانوادگی خود متعهد است، و زن روستایی که زندگیاش محدود به کارهای خانگی و دامداری است.
این تصویر، گرچه بخشی از واقعیت اجتماعی بود، اما تنوع واقعی زندگی زنان سومالیایی و نقش آنها در اقتصاد، آموزش و کارهای عمومی را نشان نمیداد.
برخی از مؤسسات رسانهای تنها به همین تصویر بسنده نکردند، بلکه آن را تقویت کردند، چرا که زنان از موقعیتهای تحریریه و مدیریت اتاقهای خبر غایب بودند. این موضوع باعث شد روایت مردانه همچنان بر گفتمان رسانهای تسلط داشته باشد.
تصویر زن بین درد و ایستادگی
با آغاز جنگ داخلی در دهه ۱۹۹۰، پوششهای رسانهای محلی و بینالمللی بیشتر بر تصاویر رنج و آوارگی تمرکز داشتند و معمولاً زن به عنوان قربانی جنگ به تصویر کشیده میشد. این تصویر، حقیقت وجود زنانی را که نقشهای محوری در ابتکارات صلح و آشتی محلی، ایجاد پروژههای کوچک برای نجات خانوادهها از فقر، و حمایت از آموزش جامعه در غیاب نهادهای رسمی ایفا میکردند، پنهان کرد. این نمایش نادرست و ناقص، شکاف میان واقعیت و آنچه که در رسانهها به نمایش گذاشته میشد را عمیقتر کرد.
با ظهور پلتفرمهای رسانههای اجتماعی، زنان سومالیایی فضای جدیدی برای ابراز نظر پیدا کردند که نه از طریق کانالهای نظارتی و نه از فیلتر مردانه رسانههای سنتی عبور میکند. در این فضا، روزنامهنگاران مستقل زن گزارشها و تحقیقات عمیقی ارائه دادند و به بحث در مورد مسائلی مانند آموزش، سلامت و برابری پرداختند. زنان مهاجر تجربیات خود را در ساختن زندگی جدید به اشتراک گذاشتند. پلتفرمهایی مانند Bilan Media که توسط تیمی کاملاً زنانه هدایت میشوند، قواعد بازی را تغییر داده و محتوایی حرفهای و بیسابقه در زمینه مسائل زنان ارائه کردند.
این تحول دیجیتال به زنان این امکان را داد که تصویر خود را دوباره تعریف کنند و به همین دلیل، گفتمان رسانهای شروع به گسترش و نمایندگی نقشهای متنوعتر و واقعگرایانهتر کرد.
رسانههای تصویری و سریالها؛ شکستن الگوهای قدیمی
در سالهای اخیر، سریالها و برنامههای تلویزیونی مستند سومالی شروع به ارائه تصاویری متفاوت از زنان، از جمله دانشجویان دانشگاهی با آرزوهای بلند، مهندسان و پزشکان، کارآفرینان، فعالان سیاسی و اجتماعی کردهاند.
وجود این الگوها به شکستن تصویر کلیشهای قدیمی کمک کرده و دریچهای جدید را برای بازآفرینی نقش زنان در جامعه سومالی و معرفی آنها نه به عنوان یک عنصر وابسته، بلکه بهعنوان شریک در ساخت جامعه گشوده است.
با وجود پیشرفتهای ملموس، زن سومالیایی در رسانهها با چالشهای مختلفی از جمله، حضور پایین زنان در بخش تحریریه و مدیریتی، آزارهای اینترنتی و تهدیدات علیه خبرنگاران زن، عدم وجود سیاستهایی که از زنان شاغل در عرصه رسانه حمایت کند، و کمبود آموزش و توانمندسازی حرفهای برای زنان خارج از شهرهای بزرگ مواجه است. این چالشها باعث میشود که پیشرفت در این زمینه به اراده نهادها و جوامع نیاز داشته باشد تا تغییر را حمایت کنند.
اهمیت تغییر تصویر رسانهای
تحول تصویر زن در رسانهها تنها بر شیوههای نمایش تأثیر نمیگذارد، بلکه بر کل جامعه اثرگذار است. وقتی زنان را در موقعیتهای قدرت و تأثیر میبینند، میزان آرزوها و جاهطلبیهای آنها تغییر میکند. همچنین وقتی جامعه با داستانهای موفقیت زنان آشنا میشود، آگاهی عمومی و گفتوگو درباره حقوق زنان بهبود مییابد.
رسانه در این روند نه تنها وسیلهای برای انتقال اخبار، بلکه به ابزاری برای تغییر اجتماعی تبدیل میشود و برای ادامه یافتن این تحول، رسانههای سومالی باید، مشارکت زنان در موقعیتهای رهبری و تحریریه را تقویت کنند، از پلتفرمهای مستقل زنانه حمایت کنند، برنامههای آموزشی و توانمندسازی برای خبرنگاران زن ارائه دهند، از رسانه برای برجسته کردن داستانهای زنان که تاکنون روایت نشدهاند، استفاده کنند و گفتمان رسانهای را توسعه دهند که منعکس کننده تحولات سیاسی و اجتماعی در کشور باشد.
تحول تصویر زن سومالیایی در رسانهها تنها یک گام برای بهبود نمای بصری یا روایت داستان نبود، بلکه نشانهای از یک نهضت اجتماعی عمیق است که جایگاه طبیعی زن را در شکلدهی به آگاهی جمعی بازمیگرداند. زنان سومالیایی ثابت کردهاند که توانایی ایجاد گفتمان رسانهای جدیدی را دارند که مبتنی بر حرفهایگری، جسارت و روایت داستانهایی است که پیشتر اجازه بیانشان داده نمیشد. با ادامه افزایش صدای زنان و حضور گستردهتر آنها در فضاهای رسانهای سنتی و دیجیتال، آینده نویدبخش تصویری عادلانهتر و متوازنتر است؛ تصویری که بر پایه کلیشه نیست، بلکه بر حقیقت، خلاقیت و تأثیرگذاری بنا شده است.