هاوین بیگی

اورمیه- زنان در حرفه‌های فنی و مهندسی همواره با چالش‌های متعدد و پیچیده‌ای روبه‌رو هستند؛ از نگاه‌های سنتی و تبعیض‌آمیز گرفته تا نابرابری در حقوق و فرصت‌های شغلی. در این گزارش، ضمن ارائه‌ی پیشینه‌ای کوتاه از وضعیت زنان در حوزه‌ی مهندسی، به گفت‌وگویی صریح و بی‌پرده با یک مهندس زن در ایران می‌پردازیم تا تجربه‌های او را از نزدیک بشنویم و راهکارهایی را برای بهبود شرایط زنان در این عرصه بررسی کنیم.

با وجود دستاوردهای مهم زنان در عرصه‌های گوناگون علمی، فنی و اجتماعی، همچنان بخشی از جامعه و بازار کار، مخصوصاً در رشته‌های مهندسی، رویکرد مردسالارانه‌ای دارد. این نگاه سنتی باعث می‌شود فضای اشتغال برای زنان در حوزه‌های فنی و تخصصی، با مشکلاتی چون تبعیض جنسیتی، پرداخت نابرابر، عدم دسترسی به فرصت‌های ارتقا و نبود حمایت‌های لازم روبه‌رو شود. از سوی دیگر، زنان مهندس درگیر فشارهای مضاعفی هستند؛ چراکه باید همزمان با رشد در حرفه‌ی خود، بر کلیشه‌های اجتماعی نیز غلبه کنند.

در برخی مناطق و شهرهای کوچک، این تبعیض‌ها برجسته‌تر است و شاغلان زن در حوزه‌های مرتبط با مهندسی و ساختمان‌سازی، بارها با موانعی همچون عدم اعتماد کارفرما یا مالکین پروژه مواجه می‌شوند. بسیاری از کارگران و استادکاران در محیط‌های کاری سنتی، به‌طور پیش‌فرض نگاه مردسالارانه‌ای دارند و در عمل از پذیرش مدیریت یا دستورالعمل‌های فنی یک مهندس زن سرباز می‌زنند. همچنین، فرهنگ سازمانی موجود در بسیاری از شرکت‌های مهندسی، با دغدغه‌ها و نیازهای ویژه‌ی زنان (مانند داشتن مرخصی‌های خاص دوران عادت ماهانه یا امکان کار انعطاف‌پذیر) سازگار نیست.

هدف این گزارش، بررسی چالش‌ها و موانع زنان مهندس در محیط کار، همراه با ارائه‌ی راهکارهای ممکن برای برون‌رفت از وضع موجود است. به این منظور، پس از مروری کوتاه بر مشکلات عمده، گفت‌وگویی تفصیلی با یکی از مهندسان زن فعال در حوزه‌ی معماری انجام شده است تا مسائل را از دریچه‌ی تجربیات فردی او ببینیم و بهتر بتوانیم پیشنهادهایی برای تغییر ارائه کنیم.

 

وضعیت زنان مهندس 

هنوز هم حضور زنان در رشته‌های فنی و مهندسی، به‌ویژه در موقعیت‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری، بسیار کمتر از مردان است. این اختلاف نه‌تنها به الگوهای فرهنگی و اجتماعی بازمی‌گردد، بلکه از منظر ساختارهای سازمانی و رویکردهای اجرایی نیز تقویت می‌شود. بدیهی است که پایین‌تر بودن دستمزد زنان در مقایسه با مردان برای کار مشابه، عدم وجود تسهیلات حمایتی در دوره‌های حساس زندگی و کمبود فرصت‌های برابر برای رشد و مدیریت، همه و همه دست به دست هم می‌دهند تا فضای کاری برای زنان در رشته‌های مهندسی محدودتر شود.

این محدودیت‌ها گاهی موجب می‌شود بسیاری از مهندسان زن، یا از تخصص خود صرف‌نظر کنند و به مشاغل غیرمرتبط روی آورند یا در نهایت مجبور به پذیرش نقش‌های ثانویه در شرکت‌ها شوند. بااین‌حال، زنانی که تصمیم می‌گیرند علی‌رغم تمامی چالش‌ها در این حرفه باقی بمانند، اغلب نیاز به صبر و پشتکار فراوان و صرف انرژی مضاعفی برای اثبات شایستگی خود دارند. در گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید، با ژیلا. م(اسم مستعار) یک مهندس معمار با تجربه‌ی چندین‌ساله در شرکت‌های مختلف، با زبانی صریح، به بیان همین چالش‌ها و نگرانی‌ها می‌پردازد.

 

لطفاً خودتان را معرفی کنید و درباره‌ی مسیر تحصیلی و حرفه‌ای‌تان بگویید. 

من از دوران دبیرستان به ریاضی و هنر علاقه داشتم و به همین دلیل، رشته‌ی معماری را انتخاب کردم. در دبیرستان رشته‌ی ریاضی-فیزیک خواندم و بعدها مدرک کاردانی و کارشناسی معماری گرفتم. بعد از فارغ‌التحصیلی، حدود یک سال بیکار بودم و در ادامه وارد بازار کار شدم. اکنون شش سال است که در دفاتر مهندسی مختلف کار می‌کنم و در حال حاضر به‌عنوان کارمند در یک شرکت مشغول به کار هستم. حدود دو سال پیش همراه چند دوست دیگر تصمیم گرفتیم دفتر مهندسی خودمان را تأسیس کنیم، اما به دلیل مشکلات مالی و نبود فضای مناسب برای یک گروه مهندسی زن، مجبور به تعطیلی آن شدیم و من دوباره در یک دفتر دیگر به‌عنوان کارمند استخدام شدم.

 

در طول فعالیت حرفه‌ای خود با چه چالش‌های جنسیتی مواجه شده‌اید؟ 

در جامعه‌ی سنتی و به‌ویژه در شهرهای کوچک، متأسفانه تبعیض جنسیتی بسیار رایج است و فضای مهندسی نیز از این قاعده مستثنا نیست. هم کارفرماها و مالکین پروژه‌ها، و هم حتی برخی همکاران مرد، نگاه مثبتی به عملکرد زنان مهندس ندارند و پیش‌فرض آنها بر این است که مهندسان زن توان اجرای پروژه را کمتر دارند. بنابراین وقتی به یک کارگاه یا پروژه‌ی ساختمانی می‌رویم، استادکاران و کارگران معمولاً حرف یک مهندس مرد را بیشتر قبول می‌کنند و همین موضوع باعث می‌شود اعتمادبه‌نفس زنان مهندس پایین بیاید. در مواردی هم همکاران مرد مستقیماً زنان را در موقعیت‌های مدیریت و نظارت قرار نمی‌دهند، چون معتقدند افراد فنی در کارگاه، مردان را بیشتر جدی می‌گیرند.

 

 آیا تا به حال شرایطی پیش آمده که به دلیل جنسیت، فرصت‌های شغلی برابری نداشته باشید؟ 

بله، نمونه‌ی واضح این تبعیض، زمان‌هایی است که کارفرماها می‌گویند: «یک مرد بهتر می‌تواند پروژه را مدیریت کند» یا «کارگران صدای یک مرد را بیشتر می‌شنوند». برای خودم پیش آمده که همکار مرد را به سمت ناظر و مدیر پروژه منصوب کرده‌اند، در حالی که من تجربه و شایستگی لازم را برای آن موقعیت داشتم. یا مثلاً در جلسه‌های کاری از ابتدا به من نگاهی وجود داشت با این دیدگاه که «تو یک زن هستی و ممکن است در ساعات غیر کاری و دیرهنگام شب در دسترس نباشی» پس همکار مرد را ترجیح می‌دادند.

 

 برخورد همکاران و مدیران مرد با شما چگونه است؟ 

نگاه جنسیتی در بسیاری از موارد مشهود است. هرچند در مواردی موفق شدم خودم را ثابت کنم، اما پیش‌فرض افراد جامعه این است که یک زن از پس کارهای سخت برنمی‌آید. در کنار این، مشکلات مختص زنان مانند مسائل فیزیولوژیک دوران عادت ماهانه هم اصلاً در محیط کار در نظر گرفته نمی‌شود. ما حتی یک روز مرخصی برای درد و ناراحتی‌های جسمی نداریم، در حالی که چنین موضوعاتی اثر مستقیمی بر عملکرد زنان دارد و در بسیاری از کشورها مدتی است که به این نیاز زنان توجه می‌شود.

 

آیا تاکنون با نابرابری دستمزد مواجه شده‌اید؟ 

متأسفانه بله. در بیشتر مواقع، حتی اگر زن و مرد دقیقاً همان کار را انجام دهند، میزان دستمزدی که به زن پرداخت می‌شود می‌تواند نصف دستمزد یک مرد باشد. بعضی وقت‌ها می‌گویند مرد نان‌آور خانواده است یا متأهل است و به او مزایای بیشتری می‌دهند، در حالی که همان زن نیز ممکن است متأهل یا دارای مسئولیت‌های خانوادگی باشد و حتی اگر مجرد هم باشد، این توجیهات موجه نیست.

 

 چه تجربه‌ای از فرصت‌های ارتقای شغلی دارید؟ 

به کرات دیده‌ام که زنان با وجود داشتن توانایی مدیریت یا دانش فنی بالا، برای پست‌های مدیریتی در اولویت قرار نمی‌گیرند. انگار همیشه این ذهنیت وجود دارد که یک مرد «قاطع‌تر» است و «بیشتر جدی گرفته می‌شود». یک‌بار که خودم می‌توانستم مدیریت یک بخش از پروژه را برعهده بگیرم، کارفرما صراحتاً گفت: «صدای یک مرد در پروژه رساتر است.» در نتیجه، آن فرصت به من داده نشد.

 

 فضای کاری فعلی شما برای زنان تا چه حد مناسب است؟ 

از نظر قوانین و امکانات، چندان حمایتی وجود ندارد. علاوه بر عدم وجود مرخصی‌های خاص برای زنان، دستمزد پایین‌تر و محدودیت در سمت‌های مدیریتی باعث می‌شود اعتمادبه‌نفس زنان پایین بیاید. درباره‌ی آزارهای جنسی، شخصاً درگیر چنین موضوعی نشده‌ام، اما بارها از همکارانم شنیده‌ام که با پیشنهادها یا رفتارهای نامناسب روبه‌رو شده‌اند.

 

آیا تجربه‌ی مثبتی در محیط کار داشته‌اید که به حمایت از شما منجر شود؟ 

بله، در بعضی محیط‌ها، مدیر یا همکارانی را داشته‌ام که از حضور من استقبال کردند، وظایف مهمی را به من سپردند و به من اعتماد کامل داشتند. در چنین شرایطی پیشرفت قابل‌توجهی داشتم، اما همیشه پایدار نبوده است. بعد از تغییر محیط کار یا تعطیلی آن دفتر، بار دیگر به‌جایگاه قبلی برمی‌گردم که در آن زنان چندان جدی گرفته نمی‌شوند.

 

چطور توانستید با این چالش‌ها کنار بیایید و در حرفه‌تان پیش بروید؟ 

بزرگ‌ترین سلاح من، صبر و پشتکار بوده است. وقتی می‌بینم در محیط اطراف تبعیض‌های زیادی وجود دارد، سعی می‌کنم ناامید نشوم و با تمرکز بیشتر روی یادگیری و مهارت‌آموزی، خودم را اثبات کنم. در واقع، محیط کاری کمتر به من کمک کرده و بیشتر خودم برای پیشرفت تلاش کرده‌ام. گاهی ناچار شده‌ام از تفریح و زندگی شخصی‌ام بگذرم تا خودم را در پروژه‌ها ثابت کنم.

 

چه راهکارهایی برای کاهش نابرابری جنسیتی در حوزه‌ی مهندسی پیشنهاد می‌دهید؟ 

به نظرم باید هم از سوی زنان و هم از سوی ساختارهای موجود تلاش شود. اول از همه، زنان مهندس باید دانش فنی خود را بالا ببرند و با قاطعیت و اعتمادبه‌نفس جلو بروند. دوم، شرکت‌ها و دفاتر مهندسی موظف باشند پست‌های مدیریتی و امتیازات را به‌طور مساوی به زنان و مردان ارائه دهند. همچنین، اگر زنان بتوانند دفاتر مهندسی خودشان را راه‌اندازی کنند و مدیر و مالک اصلی کسب‌وکار خود باشند، کمک بزرگی به ریشه‌کن شدن فرهنگ مردسالارانه خواهد شد. البته باید اعتراف کرد که بخشی از این تبعیض‌ها، ریشه در ساختار کلی جامعه و قوانین دولتی دارد و برای تغییرات عمیق‌تر، اصلاحات فرهنگی و قانونی گسترده‌ای لازم است.

 

چه توصیه‌ای به زنان جوانی دارید که قصد ورود به این حرفه را دارند؟ 

توصیه‌ی من این است که تسلیم کلیشه‌ها نشوند. فضای کاری مهندسی در حال حاضر آسان نیست، اما اگر می‌خواهند در این مسیر پیش بروند، باید با پشتکار و انعطاف‌پذیری بالا وارد شوند، مهارت‌های فنی و فردی خود را بهبود بدهند و در برابر سختی‌ها عقب‌نشینی نکنند. هرچقدر هم شرایط نابرابر باشد، باید برای مطالبه‌ی حقوق خود تلاش کنند.