RECAA XEYRET

Mexrîb – Her çend hin jinên ku ji ber tundiyê rastî zexta malbat û civakê hatine bêdengiyê hildibjêrin jî, yên din tercîh dikin ku bêdengiyê bişkînin û berê xwe bidin navendên guhdarîkirinê yên ku ji hêla komeleyên ku piştgiriyê didin jinên ku bi tundiyê re rû bi rû hatine, li parastin û ewlehiyê digerin, mafên xwe dixwazin û rûmeta xwe diparêzin. Hejmarên ji Komîsyona Bilind a Plankirinê, nîşan didin ku ji 13.4 milyon jin û keçên di navbera 15-74 salî de, ji sedî 82.6’ê wan, di jiyana xwe de herî kêm cureyek tundî, çi fîzîkî, aborî, zayendî, an psîkolojîk be, tecrûbe kirine. Lê belê, tenê ji sedî 10.4’ê jinên ku mexdûrên tundiyê ne, tedbîrên qanûnî digirin an jî gilî li rayedarên peywendîdar dikin. Ev hejmar dema ku dor tê ser tundiya zayendî, dadikeve tenê ji sedî 3’yan. Ji ber vê yekê, gelek bûyer nayên ragihandin.

Navenda Alîkariya Jinan rojane kesên ku ji tundiyê rizgar bûne pêşwazî dike, guh dide wan û li gorî hewcedariyên wan bi rêze prosedurên qanûnî, di rêwîtiya wan a ji bo îdîakirina mafên xwe yên mirovan de rêberiya wan dike.

Du jin odeyekê parve dikin

S.A. çû Navenda Alîkariya Jinan li Marrakeşê, dilşikestina zewacek ku tenê çend mehan dom kir hilgirt. Di wê demê de neçar ma ku di şert û mercên nemirovane de bi jina xwe ya duyemîn re odeyek parve bike. Di temenê 19 saliya xwe de, wê bi neçarî qebûl kir ku di bin zexta malbatê de bibe jina duyemîn. Wê qet xeyal nedikir ku ew ê bibe jina duyemîn a zilamekî ku 30 sal ji wê mezintir e. Dibêje “Ji ber zexta bavê xwe, min nikarîbû red bikim” û wiha didomîne: “Ew hevalê min bû. Tevî cudahiya temenê girîng, min ew qebûl kir. Lê rastiya şokker ku min qet hêvî nedikir ev bû ku ew bi jina xwe ya yekem re di odeyek mezin a yekane de dijiya. Wî odeyê bi perdeyek kiribû du beş da ku her du cîhan ji hev veqetîne.”

Li gel nerazîbûnên mêr û malbata xwe, wê israr kir ku jê veqete. Ew çû dadgehê û dest ji mafên xwe yên ji bo rizgarbûna ji zewacek rezîl, berda. Ji ber ku ew bê dabînker ma, neçar ma ku wekî garson bixebite. Ew bawer dike ku parastina rûmeta xwe ji berdewamkirina di wê rewşê de kêmtir zirardar e.

Zewaca zû ya bi zor û tundî

Rewşa F.N. ji ya jinên din ên rastî îstîsmarê tên û tên stargehêne cuda ye. Li wir piştgirî û rêberiya psîkolojîk û yasayî dibînin. Ew dibêje, “Malbata min ez neçar kirim ku dev ji dibistanê berdim û zû bizewicim. Wan ez pê dam bawerkirin ku zewac ji perwerdeyê çêtir e û çiqas zûtir bibe, ji bo keçekê ewqas çêtir e.”

Bi vî rengî, tevî serkeftina xwe ya akademîk, ew qanih bû û çû ba malbata mêrê xwe ya li bajarekî dûrî Marrakeşê dijî. F.N. diyar kir ku ji roja yekem ve, dizanibûye ku jiyana wê dê tijî rêze îşkenceyên fîzîkî û psîkolojîk be û wiha got: “Hesta min rast derket. Tenê çend roj derbas bûn berî ku ez xwe di mala malbata mêrê xwe de xizmetkar bibînim. Ez her sibeh zû şiyar dibûm û min rojên xwe bi karên bêdawî û dijwar, tehemûlkirina heqaret û lêdanan derbas dikir. Heya ku min biryar da ku ez ceribandina xwe biqedînim û bi alîkariya cîranekî birevim. Lê xemgîniya min pir mezin bû dema ku malbata min ez terikandim û bavê min daxwaz kir ku ez vegerim mala hevjînê xwe.”

‘Hejmara stargehan û fînansmana wan kêm e’

Amîna Bayan, rêveberek li Navenda Al-Najda ya Alîkariya Jinên Qurbaniyên Şîdetê ye. Amîna, da zanîn ku Yekîtiya Çalakiya Jinan têkoşîna li dijî tundiyê, wek yek ji erkên sereke yên têkoşîna xwe ya ji bo wekheviyê û têkoşîna li dijî cudakariya li dijî jinan dibîne.

Amîna anî ziman ku Navenda Al-Najda ya Alîkariya Jinên Qurbaniyên Şîdetê, bi Yekîtiya Çalakiya Jinan ve girêdayî ye û ev agahî dan: “Bi peydakirina karûbaran, ji şopandin û piştgiriya hiqûqî û psîkolojîk bigre heya rêberî û xurtkirina aborî, wekî mekanîzmayek ji bo parastina jinan rolek girîng dilîze. Ji destpêka damezrandina xwe ve, navend jinên qurbaniyên tundiyê pêşwazî dike. Tundiya bi awayên cûrbecûr, di nav de tundiya laşî û psîkolojîk jî heye.”

Amîna bal kişand ser kêmbûna stargehan û wiha got: "Hejmareke pir kêm a stargehan heye û fînansmana wan kêm e. Stargeh bêyî çavkaniyên darayî nayên vekirin û di encamê de, jinên ku rastî îstismaran hatine, ger malbatên wan red bikin ku wan bigirin û piştgiriyê bidin wan, xwe li kolanan dibînin.”

 Wê rave kir ku tundî li Mexrîbê bersivek berfireh a hiqûqî û civakî hewce dike û wiha domand: “Navendên awarte li gorî mekanîzmayên zelal dixebitin, wek wergirtin û guhdarîkirina qurbaniyan di hawîrdorek bi ewle de, ji bilî nirxandina asta xetereyê, peydakirina piştgiriya psîkolojîk û yasayî û şopandina jina têkildar, di hemû qonaxên îdîakirina mafên wê de.”

Amîna balkişand ser pêwîstiya bihêzkirina aborî ya jinan û wê wekî amûrek girîng ji bo bidestxistina mafên wan û bidestxistina wekheviyê hesiband û wiha got: “Bêyî serxwebûna darayî, jin nikarin çarenûsa xwe diyar bikin. Navenda awarte, bi rêya perwerde û atolyeyên pîşeyî di warên cûrbecûr de alîkariyê dide jinên ku mexdûrên tundiyê. Piştî heyamek perwerdehiyê, sûdmend sertîfîkayên ku di bazara kar de derfetan ji wan re vedikin distînin. Ji ber ku bêyî serxwebûna darayî, jin nikarin çarenûsa xwe diyar bikin, ku her gav di dilovaniya dabînker de dimîne, çi mêr be, bira be, bav be, an xizm be.”

Kêmasiyên yasayî

Amîna Bayan tekezî li ser pêwîstiya lezgîn a qanûnên ku jinan ji tundîyê diparêzin û rewşa wan a civakî li ber çavan digrin kir. Amîna destnîşan kir ku her çend Qanûna 103-13 ku ji bo parastina jinên rastî îstîsmarê hatine hatiye derxistin gaveke girîng e jî, ew jî gelek kêmasiyan dihewîne. Di nav wan de hewcedariya qurbaniyên tundiyê heye ku tundiyê, carinan di nav mala zewacê de çêdibe, îspat bikin û şahidên şahidan peyda bikin. Wekî din, qanûn dirêj û tevlihev e û di demjimêrên destpêkê yên ragihandinê de ji bo parastina qurbaniyan prosedurên awarte tunene. Di encamê de jin di xetereyê de dimînin, tevî hebûna qanûnek ku armanc dike wan biparêze.

‘Guhertina feraseta baviksalar hewl û xebatek girîng dixwaze’

Amîna her wiha destnîşan kir ku qanûn pênaseyek berfireh qebûl nake da ku tundiya sazûmanî û aborî û her wiha tecawiza zewacê ku bi qanûnî nayê naskirin, bi rastî bigre nav xwe. Amîna her wiha bal kişand ser çavkanî û alîkariyên sînorkirî yên ku ji rêxistinên têkildar re hatine veqetandin û kêmbûna karmendên jêhatî. Amîna rave kir ku guhertina qanûnan ger hişmendî neyên guhertin û hişmendiya baviksalar a ku hîn jî bindestiya jinan ji mêrên xwe re ferz dike neyê jiholêrakirin, bi tena serê xwe ne bes e. Amîna wiha got: “Guhestina çiyayan mimkun e, lê guhertina feraseta baviksalar, bi riya hişyarkirina li ser çanda mafên mirovan û bicîhkirina prensîba wekheviyê di bernameyên dibistanê yên xwendekaran de, hewl û xebateke girîng dixwaze.”

Tundiya dîjîtal

Amîna banga avakirina navendek agahiyan a neteweyî ya yekgirtî kir ku di navbera gelek aliyên eleqedar de, wek polîs, cenderme, nexweşxane û dadwerî (dadgeh) de bê parvekirin û prosedurên sadetir bên hêsankirin. Amîna bal kişand ser yek ji cureyên herî xeternak ên tundiyê ku di demên dawî de her ku diçe belav dibe û wiha got: “Tundiya dîjîtal. Ev ji ber bûyerên trajîk ên ku ew çêdike ye. Wek xwekuştina qurbaniyan ji ber stîgmaya ku pê re rû bi rû dimînin. Ew qadek e ku her tim diguhere, ku hin mêr bi rêya sepanên ku dihêle ew jinên xwe li ser medyaya civakî bişopînin, çavdêriya hişk ferz dikin. Ev binpêkirinek eşkere ya nepeniya jinên ku van platforman bikar tînin e.”

Amîna balkişand ser girîngiya parastina keçên temenbiçûk ji nêçîrvan û tacîzkarên serhêl, ku wan bi rêya torê dikişînin û wan şantaj dikin. Amîna di dawiya nirxandinên xwe de banga pejirandina nêzîkatiyek zayendî di nav pergala dadweriyê de kir û wiha got: “Ji ber ku çanda serdest di nav hin dadgeran de hîn jî biryarên stereotîpîk nîşan dide ku zirarê didin qurbaniyan.”