ZEYNEP AKGUL

Enqere - Îro, 28’ê Nîsanê roja bîranîn û têkoşîna ji bo yên ku di qezayên kar de jiyana xwe ji dest dane ye. 28’ê Nîsanê rojek e ku balê dikişîne ser vê yekê ku dikare pêşî li qezayên kar û nexweşiyên pîşeyî were girtin. Ev roj balê dikşîne ka em çima û çawa em di dema xebatê de nexweş ketine, birîndar bûne û mirine.

Bi vê re giredayî me di gel civaknas û Dilxwaza Meclisa ÎSÎG’a Stenbolê Aslı Odman li ser mijara çima hejmara karkerên ku ji ber nexweşiyên pîşeyî jiyana xwe ji dest dane yan ên ku li Tirkiyeyê nikarin çalakiyên xwe yên jiyanî bidomînin ne hat kirin, çima mirinên ji ber nexweşiyên pîşeyî têne veşartin, çima gelek karkerên ku di sektora avahiyê de dixebitin rastî windakirina jiyana wan ji nexweşiyên kar, lê çima mirin di serjimêriya fermî de nayên xuyakirin axivîn.

Li Tirkiyê, rêziknameyek qanûnî hat pejirandin ku Covid-19 wekî 'Nexweşiya Kar' were qebûlkirin lê çima serlêdanên ku ji saziya ewlehiya civakî (SGK) re bi daxwazek nexweşiya pîşeyî têne kirin, bi erênî nayên bersivandin?

Di Kanûna 2020’an de, Wezareta Tenduristiyê bixweber nexweşiya karkerên tenduristiyê wekî nexweşiyek pîşeyî nabîne di rêziknameya ku li ser sûdwergirtina ji bendên nexweşiya pîşeyî yan karmendên tenduristiyê yên seqet ên ku bi Covid-19 hatine teşhîs00kirin derket. Di vî warî de, ew polîtîkaya berê ya dewletê ya nexweşiyên kar didomîne. Li Tirkiyeyê, berî sazkirina têkiliya di navbera nexweşî û xebatê de, çiqas eşkere û maqûl be, jixwe pergalek ewlekariya civakî ya mezin û burokrasiyek mezin hebû. Kesên çalak dixebitîn bi nexweşiya Covid-19 ketin her çend ew xebatkarên tenduristiyê bin jî rastî bendên ku bi niyeta xirab hatine danîn tên. Hêjayî gotinê ye ku hemşîreyek îro dema li nexweşxaneyek pandemiyê dixebitî wefat kir ku dê îspat bike ku malbata wê dema ku dixebitî nexweş ketiye. Sîstem bi vî rengî karê sermayedarî û cîhên kar ên ku ciyên nexweşiyê û kuştinên kar in ji nedîtî ve tê. Ger wefat kiribe ew berê xwe ji bo delîlê dide ser cihê kar an malbata wî/wê. Bi qasî ku ez dizanim, tenê bijîşkê ku ji ber enfeksiyonê mir, ji hêla hevjîna Dr. Salih Cenap Pinar Çevli ve di Hezîrana 2020’an de doznameya ku hatibû vekirin vê Çile bi erênî bi dawî bû. Wekî mînakek, bi pejirandina mirina nexweşiya kar a COVID-19, ji bo hevjîna wî re dahatûya mirinê hat dayîn. Lê îsbatkirina dema ku ew dixebitî nexweş bû, hevjîna bijîşk ku hevserê xwe wenda kir bar lê bû. Dema ku di warê xebatkarên tenduristiyê de û di malbatan de yek dozek pêşîn heye û malbat neçar in ku têkiliya sedemî ya di navbera 'kar û nexweşiyê' de yek bi yek li ber dadgehê îsbat bikin, peyamnêran, mamosteyan, kaşkaran, karkerên embarê yên ku nexweş in an tenduristiya xwe winda kirin ji ber ku bêyî li malê bimînin dixebitin, divê karkerên kargehê çi bikin?

"10-15 hezar kes ji ber nexweşiyên kar jiyana xwe dest didin" 

Têkildarî nexweşiyên pîşeyî gelo pergala qeyda tibî ya Wezareta Tendirustiyê heye? Hejmara karkerên ku bi nexweşiya pîşeyî dikevin, jiyana xwe ji dest didin an jî hêza wan a ji bo jiyanê qels dibe nayê zanîn. Gelo çima mirina ji ber nexweşiyên pîşeyî tê veşartin?

Erê, heye lê tenê bi navgîniya serlêdana çend karkeran ku ketine pêvajoyek dirêj, lêçûyî û metirsîdar wek mînak girtina teşhîsa nexweşiya kar. Heke hûn tenê di warê mirinê de lê mêze bikin jî li seranserê cîhanê hemî zehmetiyên tomarkirinê, salê li dora şeş qat mirina ji ber nexweşiyên pîşeyî heye. Bi gotineke din, li Tirkiyeyê bi texmîna herî muhafezekar, 10-15 hezar karkeran ji ber nexweşiyên kar jiyana xwe ji dest dane ku em dikarin vê yekê wekî kuştina pîşeyî ya demdirêj binav bikin. Li gorî statîstîkên fermî, ji sala 2013’an vir ve xuya dike ku kes nemiriye. Tê hesibandin ku herê kêm ji sedî 10 kesên ku her sal ji ber penceşêrê dimirin, ji ber karê ku dikin bi vê nexweşiyê ketine. Divê bêtirî deh hezar mirina kesên ji ber penceşêrê yên kar werin tomarkirin lê hejmara fermî '0' e. Nexweşketina ji ber xebatê qadek e ku rejîma kapîtalîst wê ji nedîtî ve tê ye. Nexweşiya ji ber xebatê mînak wekî ku gundên kargehên karkerên kanan, amûrên bi xeter, dûmana qirêj, dermanên çandiniyê hildiberînin, karkerên fabrîkayan, karkerên madenê, karkarên tersaneyê tune bin li vî welatî

"Binpêkirinên mafan rêxistinbûyînê zêde kir"

Bi taybetî di vê pêvajoyê de, karkerên kargoyê di gelek mijaran rastî binpêkirinên mezin ên mafan hatin. Wekî ÎSÎG, li ser binpêkirina mafên kûryeyan xebatek we heye?

Encûmena Tenduristî û Ewlehiya Kar a Stenbolê li ser pîşesazî yan pratîkek pîşeyî xwedan raporek bi nav û deng nebû. Di dema pandemiyê di raporên kuştina mehane yên têkildarî kar  de ji Nîsana 2020’an ve sedema yekemîn a kuştina karkeran Covid-19’ê ye. Her wiha du rapor hatin weşandin, di nav meha çaremîn û saleke pandemiyê de ku tê de sektor, zayend, temen û herêmên ku mirina ji Covid-19 tenê çêbûne. Li vir hûn dikarin encamên mirinê yên çalakiyên di van warên xebatê de yên di mirinên li sektora 'karsazî, kargeh' hejmara 10 û sektora 'veguhastinê' hejmara 15 de bibînin. Li vir, em dikarin bi ezmûnî bibêjin ku dema mirina karmendên kûrye ji ber qirêjiyê ji ber nefermî û nedîtbariya zêde kêmtir in. Nemaze jî kûryeyên motoran bêtir qezaya trafîkê derbas kirine û ji ber zêdebûna bar û tansiyona leza ji ber kêmbûna xebatê mirine ji dûr ve û derketina derve. Vê dawiyê pirsek ji parlamentoyê hat kirin ku di sala çûyî de herî kêm du sed xebatkarên kûryeyê di qezayên trafîkê de mirine. Tevgera sendîkayî ya karkerên kûrye yên motor ên di bin banê Nakliyat-Îş de li YemekSepeti, yek ji mezintirîn karsazên qadê ye, digel hemî zehmetiyan berdewam dike. Tenê salek berê, di vî warî de tenê komeleyên wekî Komeleya Kurye Motosîklet hebûn. Di vê navberê de, em ji bîr nekin ku karkerên Kûrye yên taşeron ên PTT’ê ku hema berî pandemiyê dest bi rêxistinê kirin, dema pandemiyê derbas kirin ji bo mafên xwe şer kirin û bi sepana lîsteya reş # kod29 ve hatin derxistin. Berxwedana PTT-Kargo- ji bo vegerandina karê tê, rêxistinkirin û baştirkirina mercên kar berdewam dike. Em dibînin ku kuryeyên bi motosîklet qadên xebata karkerên kurye û karkerên depoyê jî zêde dibin. Zexta hilberînê ya li ser kesên ku nexweş nakevin zêde dibe, destûra dravdayî, # kod 29 şûr li serê kesên ku mafên xwe dixwazin , bi berdewamî têne bikar anîn. Di serdemek wusa de, endamên DGD-Senê yên karkerên depoya Migros Gebze ku bi # kod29 ji kar hatin derxistin, dest bi berxwedanek milîtanî kirin. Bi gotinên din, ez dibînim ku binpêkirinên mafên karkeran, ku di dema pandemiyê de kûrtir û zêde bûn, çalakî û leza rêxistinî ya di nav karkeran de zêde kir.

"Em hemî di bin xeterê de ne!"

Di yek ji gotarên xwe de, hûn xeterên ku ji ber asbestê nemaze li Kadikoy û Gaziosmanpaşaya Stenbolê diyar dikin. Ji ber vê yekê hûn diyar dikin ku karkerên hilweşînê di bin xetera asbestê de ne. Baş e gelo em dikarin bêjin ku gelek karkerên di sektora avahiyê de dixebitin bi rastî ji ber nexweşiya kar dimrin?

Erê, me Kadikoy û Gazîosmanpaşa girt dest, dema ku piştî 1970’an çalakiyên dijwar ên avahiyê hebû û dema ku avahî zêdetir bûn bi lûtkeya xerckirina azbestê ve berawird kirin. Gava ku me reklamên tên wateya rûxandina bilez, rûxandinên girseyî yên ji hêla hêsankirin, qanûn û pêkanîna polîtîkayê ve hatine jiyîn jî danî ser her cureyê materyalên avahiyê bandor li avahiyên ku di serdema ku hilberên asbest bi giranî hatine bikar anîn de bûn, xetereyên giran li navçeyan qadên kombûnê bûn, tiştê herî xirab bayê bû û me hewl da ku em nîşan bikin ku ew li hawîrdorê gişt belav dibin, ango gefek giran a tenduristiya giştî heye. Ev fîbera asbestosê kanserojenek mutleq e û piştî 10 û 40 salan, li gora ku çiqas dirêj û tûj xuya dike, dikare bibe sedema derketinên penceşêrê wekî mesothelioma û penceşêra pişikê. Di derbarê pirsa we de, bê guman, yek ji sed hezaran nexweşiyên pîşeyî yên ku karkerên avahiyê carî nehatiye teşhîs kirin yek jî rûxandina ku dema ku ev materyalê asbest tê rakirin pêk tê. Ji ber vê yekê, bê guman, em dikarin bêjin.

Lê ne tenê karkerên avahiyê di heman demê de bandor jî bûn, em gişt di xeterê de ne! Hilberandin, hinardekirin û vexwarina asbestê li YE heta 2000 û li Tkîyê heya 2010 qedexe nebû, her çend tê zanîn ku ji ber xebatên lobî yên ku sûcekî dijî mirovahiyê ye têlên vê mîneralê carcînojen teqez in. Li gorî hesaban, ji sala 1930’an û vir ve divê li Tirkiyeyê herî kêm 1.2 mîlyon ton asbest were vexwarin. Wekî din, pêdivî ye ku materyalê avahiyê yê ku tê de asbest heye were îthal kirin û raber kirin. Ev fîberek wusa ye ku bi xwezayî li axê mezin dibe, yên ku di atolyeyên ku ji axê têne derxistin û xebitandin de dixebitin, karkerên ku wan dixin nav çîmento û wan vedikin çîmentoyê fîlan, marley, eternite, strip, paşê ew ku di avahiyên ku têne bikar anîn de dijîn, keştiyan bikar tînin, û hwd. pêvajoya dijwar dema hilweşandin, kolan û heywanên rasterast bi rîskek giran a penceşêrê re rû bi rû dimînin. Çarenûsa karkerên ku boriyên ava asbestê diguherînin, avahiyan bi asbest hilweşînin û kolandinên xwe dikin dê ji hêla hemû niştecihên bajêr ve were rû hev. Bi taybetî piştî hilweşîna li herêma erdhejê, ew pir xeternak e. Bi xwezayî, û dûv re bi karanîna makîneyên kar ên bê hiş, ewrên asbest ên mezin li hewa têne rakirin. Tirkiye dê bi îhtîmaleke mezin bibe welatê ku celebê sêyemîn ê 'nexweşiyên jiber asbest-têkildarî nûavakirina bajarvaniyê ve têkildar in' di edebiyatê de destnîşan kir, piştî ku nexweşiyên ji hêla asbest ve hatine girêdan bi vemirandina hawîrdor û rûdana kar ve girêdayî ye. Ev gava ku pençeşêrên ku di nav 10 û 40 salan de xwe nîşan didin dest pê dikin ku giran bibin. Pir tirsnak e ku meriv vê yekê zanibe û bibîne ku çu polîtîka giştî ya têkildarî vê xeterê di rêveberiyên herêmî de û bê guman di hikûmeta navendî de nayê sepandin, her çend bi destekî qels be jî.

"Ji bo kesên ku me winda kiriye şîn bigre û ji bo yên mayî heta dawî têbikoşe!" 

Di dawiyê de, li dijî zêdebûna cudakariyê daxwaz û pêşniyarên we çi ne?

Ez bi şîara 28’ê Nîsanê Roja Bîranîna Karkeran dixwazim bibêjim ku ji bo kesên mirine em şîn bigrin û ji bo yên mayî heta dawî divê em têbikoşin. Tenduristiya karkeran tenê karkerên li kargehan dixebitin eleqedar nake. Tenduristiya karkeran nikare ji paşerojek serfiraz were veqetadnin, ew piranî ji bo daxwaza edaletê ya pêvajoya şînê ya ji bo windayan e. Rêxistina karsaziya kapîtalîst, ku zirarê, êş û nexweşiyê di laş û mejiyê karker de dihêle, tenduristiya gel û hawirdorê bi sîstematîkî dixe xeterê. Bi gotinên din, tenduristiya karkeran şewata sînyala karesata jîngehê ye ku ev jî ji hêla sedemên bûyera Covid-19 ve jî diyar dibe. Em neçar in ku têkoşîna ji bo tenduristiya karkeran ji tekoşîna hawirdorê ku tê wateya tenduristiya wekhev a mirovan ji hev veqetînin, bi têgînên cuda şîrove bikin.