نژادپرستی ساختاری در ترکیه و چشم‌انداز صلح در خاورمیانه
یلدز اونن از شبکه همبستگی پناهندگان و مهاجرین با اشاره به روند حال حاضرحل مسئله کورد در ترکیه و توافق در سوریه گفت: تلاش‌های صلح در ترکیه از تعداد مهاجران نیز می‌کاهد و از این نظر نیز لازم است مورد حمایت قرار گیرد.
سرپیل ساووملو
مرکز خبر - بحران‌های اقتصادی و سیاسی جهان، زمینه‌ساز شکل‌گیری موج‌های گسترده مهاجرت شده است. این پدیده در نقاط مختلف جهان نمایانگر دو واقعیت است: از یک سو، تلاش خلق‌ها برای بقا و از سوی دیگر، واکنش جوامع در مواجهه با این تغییرات. جنگ و ناآرامی، مردم را ناگزیر از ترک سرزمین‌هایشان می‌کند و به دنبال آن، مشکلات و بحران‌های انسانی فراوانی پدید می‌آید.
طبق گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت سازمان ملل متحد در «گزارش مهاجرت جهانی ۲۰۲۴»، دست‌کم ۲۸۱ میلیون مهاجر بین‌المللی و ۱۱۷ میلیون آواره در جهان وجود دارند. در این میان، درگیری‌های خاورمیانه حادترین بحران انسانی عصر حاضر محسوب می‌شود. بسیاری از مهاجران در مسیر کوچ جان می‌بازند یا هدف حمله قرار می‌گیرند و آنان که به مقصد می‌رسند، با شرایطی دشوار و محرومیت از حقوق اولیه انسانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در این میان، وضعیت زنان به‌مراتب دشوارتر است.
افزایش راست‌گرایی و نژادپرستی در اروپا
مهاجرانی که راهی اروپا می‌شوند، با موج فزاینده‌ای از راست‌گرایی افراطی و ضدیت با مهاجرت روبرو هستند. در سال‌های اخیر، سیاست‌های مهاجرتی تحت تأثیر نگرش‌های نژادپرستانه‌ای که بر جهان سایه افکنده، پیوسته دستخوش تغییر است. در چارچوب این سیاست‌ها که محصول طراحی سیاستمداران است، مهاجران چیزی جز بردگانی بی‌پناه و محروم از هرگونه حقوق انسانی نیستند. با طرح مفهوم «نظم نوین» در اروپا و همزمان با روی کار آمدن دولت ترامپ در آمریکا، مسئله مهاجرت به ابزاری سیاسی و دستمایه‌ای کاربردی برای پیشبرد اهداف سیاستمداران تبدیل شده است.
وضعیت در ترکیه
مسئله مهاجرت از سال ۲۰۱۱ و با آغاز جنگ سوریه، به یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری در ترکیه تبدیل شده است. این کشور علی‌رغم حضور نزدیک به سه میلیون پناهنده سوری، فاقد چارچوب قانونی مشخص برای حمایت از این پناهندگان است و تنها برخی از آنها تحت پوشش حمایت موقت قرار دارند. آمارها حاکی از حضور نزدیک به ۵ میلیون مهاجر تبعه کشورهای مختلف در ترکیه است. در جامعه ترکیه، مسائل مرتبط با مهاجران از اشتغال و آموزش گرفته تا بهداشت و مشارکت سیاسی، موضوع مناقشات گسترده‌ای است و هنوز پرسش‌های بی‌شماری در این زمینه‌ها بی‌پاسخ مانده است.
نمونه‌های یک سال اخیر
فقدان حمایت قانونی از مهاجران در ترکیه، آنها را در معرض انواع نقض حقوق قرار داده است. همزمان با افت کیفیت زندگی این گروه، موج نژادپرستی نیز در کشور رو به فزونی است. شبکه همبستگی پناهندگان و مهاجرین گزارش می‌دهد که طی سال گذشته، مهاجران هدف حملات متعددی قرار گرفته‌اند:
احمد، کودک سوری ساکن عنتاب در ژانویه سال جاری به شدت کتک خورد و مورد آزار جنسی قرار گرفت. مهاجمان به گمان مرگ او، پیکرش را کنار جاده رها کردند، اما رهگذران او را در حالت وخیم به بیمارستان رساندند. تانجو اوزجان، شهردار بولو پس از انتخاب مجدد در مارس، سیاست‌های نژادپرستانه خود را تشدید کرد و بسیاری از شهرداران تازه‌منتخب نیز رویه‌های مشابهی را در پیش گرفتند. در ماه ژوئن، ادعای آزار یک کودک شش‌ساله در کایسری، به بهانه‌ای برای حمله گسترده به سوری‌ها تبدیل شد. نژادپرستان به منازل، کسب‌وکارها و وسایل نقلیه سوری‌ها یورش بردند. این خشونت‌ها به سرعت به شهرهای دیگر مانند هاتای، گازی‌عنتاب، قونیه و اورفا نیز سرایت کرد و در پی آن، ۱۵۰ خانواده سوری به شکل غیرقانونی از کشور اخراج شدند.
در ماه جولای، احمد الحمدان، نوجوان ۱۷ ساله سوری در پی حمله شبانه به منزلش در آنتالیا به وسیله ضربات چاقو جان باخت. در اینگول بورسا، یک نوجوان ۱۶ ساله، هانی قاسم ۲۳ ساله را چندین بار با چاقو زد که منجر به مرگ او در بیمارستان شد. در سپتامبر، عبداللطیف دواره، نوجوان ۱۵ ساله سوری هنگام بازی در پارکی در غازی‌عثمان‌پاشا استانبول، قربانی حمله دو فرد نقاب‌دار شد و جان باخت. نمونه دیگر، شکنجه یک کودک ناشنوا و لال ۱۰ ساله سوری توسط گروهی از جوانان نژادپرست در اسن‌یورت استانبول بود که حتی تلاش کردند با انبردست گوش او را قطع کنند.»
چرا ۲۱ مارس؟
گفت‌وگوی ما با یلدز اونن از شبکه همبستگی پناهندگان و مهاجرین همزمان با روز جهانی مبارزه با نژادپرستی انجام شد؛ روزی نمادین که ریشه در تاریخی خونین دارد.
سازمان ملل متحد در سال ۱۹۶۶، روز ۲۱ مارس را به پاس گرامیداشت قربانیان کشتار شارپویل انتخاب کرد؛ جایی که در سال ۱۹۶۰، پلیس آفریقای جنوبی ۶۹ تظاهرکننده صلح‌طلب را که علیه قوانین تبعیض‌آمیز آپارتاید اعتراض می‌کردند، به خاک و خون کشید. از آن پس، این روز به نمادی جهانی برای مبارزه با هرگونه تبعیض نژادی تبدیل شده و جامعه بین‌المللی را به تلاشی مضاعف در این راه فرا می‌خواند.
نژادپرستی در ترکیه تازه شروع نشده است
یلدز اونن تأکید می‌کند که ریشه‌های نژادپرستی در ترکیه به مراتب عمیق‌تر از بحران پناهندگان سوری است: «در کار با پناهندگان سوری، همواره باید این واقعیت را یادآوری کنیم که نژادپرستی در ترکیه با موج مهاجرت سال ۲۰۱۳ آغاز نشده است. پیش از این، غیرمسلمانان، علویان، کوردها، لازها، چرکس‌ها و بسیاری دیگر از خلق‌ها و پیروان باورهای دینی مختلف، قربانی تبعیض و حتی کشتارهای گسترده بوده‌اند.»
او با اشاره به آمارهای رسمی می‌افزاید: «از سال ۲۰۱۳ تاکنون، میلیون‌ها سوری به ترکیه پناه آورده‌اند. طبق اعلام اخیر وزیر کشور در سال ۲۰۲۴، حدود ۲.۸ میلیون مهاجر سوری در ترکیه حضور دارند. البته جمعیت کل مهاجران از ملیت‌های مختلف به ۴ تا ۵ میلیون نفر می‌رسد. گزارش‌ها همچنین حاکی است که طی سال‌های اخیر، نزدیک به یک میلیون نفر به سوریه بازگشته‌اند.»
نژادپرستی اکنون متوجه سوری‌ها شده است
یلدز اونن می‌گوید موج مهاجرت سوری‌ها، آتش نژادپرستی در ترکیه را شعله‌ورتر کرده است؛ روندی که او آن را بخشی از یک جریان جهانی می‌داند: «نژادپرستی امروز پدیده‌ای جهانی شده است. بازگشت ترامپ به کاخ سفید، به تقویت این جریان در اروپا نیز انجامیده است. اخیراً شاهد گردهمایی احزاب راست افراطی اروپا در مونیخ بودیم که با شعارهایی مشابه ترامپ، خواستار 'اروپای بزرگ' هستند. این جریان‌ها با طرح ایده‌های خطرناکی چون پاکسازی نژادی، روزهای تاریک فاشیسم دهه ۱۹۳۰ را تداعی می‌کنند. ترکیه نیز از این موج در امان نمانده است. همان نفرت پراکنی که زمانی علیه کوردها و علویان روا می‌شد، اکنون سوری‌ها و دیگر مهاجران را هدف گرفته است.»
وضعیت امیدوارکننده نیست
یلدز اونن از انتشار موارد متعدد خشونت‌های نژادپرستانه و حوادث مرگبار در بیانیه‌های مطبوعاتی خود خبر می‌دهد. او به شرایط غیرانسانی در مراکز اخراج مهاجران و تلاش‌های مکرر برای لینچ کردن پناهجویان اشاره می‌کند: «آنچه 'بازگشت داوطلبانه' نامیده می‌شود، در واقع اخراج اجباری بیش از نیم میلیون سوری طی سال‌های اخیر بوده است. وضعیت حقوق مهاجران در ترکیه به هیچ وجه رضایت‌بخش نیست و متأسفانه، دولت نیز موضع شفاف و قاطعی برای بهبود این شرایط اتخاذ نکرده است.»
سوریه هنوز کشوری امن نیست
یلدز اونن کمپین «سوری‌ها برمی‌گردند» پس از تغییرات سیاسی در سوریه را مورد نقد قرار می‌دهد: «ما همان زمان هشدار دادیم که این گونه تبلیغات، جان پناهندگان سوری را به خطر می‌اندازد. سقوط اسد به معنای امنیت سوریه نیست. بمباران‌های مکرر اسرائیل و حملات هدفمند علیه علویان همچنان ادامه دارد. آمار قربانیان طبق گزارش نهادهای حقوق بشری از مرز ۱۶۰۰ نفر گذشته است. بازگرداندن پناهندگان به چنین محیط ناامنی غیرمسئولانه است. متأسفانه سیاستمداران در این میان نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کنند و از این وضعیت بهره‌برداری سیاسی می‌کنند.»
سیاستمداران نقش موثری دارند
یلدز اونن سال ۲۰۱۹ را نقطه عطف رشد نژادپرستی در ترکیه می‌داند و معتقد است که در این دوره فضای انتخاباتی و رقابت‌های سیاسی به موج نژاد پرستی دامن زده است، او می‌گوید: «در این دوره، مهاجران را بلای جان جامعه ترکیه نشان دادند و آنها را مسئول همه نابسامانی‌ها از جمله گرانی مسکن، بیکاری، افت کیفیت خدمات درمانی و آموزشی معرفی کردند. این همان نقشی است که پیش‌تر کوردها، علویان و دیگر اقلیت‌ها ایفا می‌کردند: مقصر همه مشکلات! سیاستمداران با تبلیغات شبانه‌روزی خود این ذهنیت را در جامعه نهادینه کرده‌اند و مردم عادی نیز خواسته یا ناخواسته همان کلیشه‌ها را تکرار می‌کنند.»
او نقش رسانه‌ها را نیز در این میان برجسته می‌داند: «رسانه‌های اصلی با تیترهایی مانند 'جنایت‌های سوری‌ها' یا 'چرا به کشورشان برنمی‌گردند؟' مدام به این فضا دامن می‌زنند. با این شیوه خبرپراکنی که مهاجران را در جایگاه متهم قرار می‌دهد، فضای اجتماعی به شکل خطرناکی مسموم می‌شود.»
چشم‌انداز بازگشت پناهندگان در صورت تحقق صلح
یلدز اونن با نگاهی امیدوارانه به آینده می‌گوید: «با برقراری صلح و امنیت در سوریه، شاهد بازگشت داوطلبانه بسیاری از پناهندگان خواهیم بود. این خواستی است که خود سوری‌ها نیز بارها ابراز کرده‌اند.» او به مذاکرات صلح از اکتبر سال گذشته در ترکیه و توافق‌های صورت گرفته در سوریه اشاره می‌کند و آن را زمینه‌ساز بازگشت ایمن و با کرامت پناهندگان می‌داند. با این حال، اونن به بستر سیاسی این مسئله نیز اشاره می‌کند: «ریشه اصلی ناامنی پناهندگان سوری و دیگر مهاجران در ترکیه، سیاست‌زدگی این موضوع است. در جهانی که ترامپ و همفکران راست‌گرایش در اروپا قدرت گرفته‌اند، احساس امنیت برای مهاجران به رؤیایی دست‌نیافتنی تبدیل شده است.»
ضرورت حمایت از فرایند صلح
یلدز اونن ریشه‌های نژادپرستی در ترکیه را با مسئله کورد پیوند می‌زند: «نژادپرستی در ترکیه از انکار هویت خلق کورد سرچشمه می‌گیرد. عدم پذیرش کوردها به عنوان یک ملت مستقل و اعمال فشار مداوم بر آنها، زمینه‌ساز تبعیض‌های گسترده شده است. حادثه حمله به جوان کوردی که تنها به دلیل گوش دادن به موسیقی کوردی در ایستگاه اتوبوس مورد هجوم قرار گرفت، نمونه‌ای از واقعیتی است که هنوز ادامه دارد. در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ میلادی، چنین رویدادهایی به مراتب شایع‌تر بود.»
او معتقد است فرایند صلح جاری، کلید حل مشکلات متعددی خواهد بود: «این روند نه تنها تبعیض علیه کوردها را کاهش می‌دهد، بلکه نگرش منفی نسبت به مهاجران را نیز تغییر خواهد داد. برقراری صلح در خاورمیانه، علاوه بر فراهم کردن زمینه بازگشت داوطلبانه پناهندگان، امکان همزیستی مسالمت‌آمیز میان خلق‌های منطقه را نیز تقویت می‌کند. فراموش نکنیم که کوردها، ترک‌ها، عرب‌ها، علویان و سنی‌ها قرن‌هاست در این سرزمین در کنار یکدیگر زندگی کرده‌اند.»
یلدز اونن در پایان تأکید می‌کند: «کنار گذاشتن سلاح و پایان دادن به درگیری‌ها، فرصتی تاریخی برای زندگی برابرانه خلق‌ها فراهم می‌آورد. به همین دلیل است که باید از روند صلح در ترکیه و سوریه حمایت کرد. فرایندی که از ماه اکتبر در ترکیه آغاز شده، می‌تواند به همزیستی آزادانه ملت‌ها در فضایی صلح‌آمیز بینجامد.»