لباس‌های محلی سیستان‌وبلوچستان با قدمتی تاریخی، یکی از نمادهای اصیل پوشش مردمان این دیار است. در فرهنگ مردم بلوچ، نوع پوشش و لباس سنتی زنان از ارزش بالایی برخوردار است. ارزش لباس سنتی زنان، مربوط به داشتن سوزن‌دوزی‌هایی است که روی لباس‌ها انجام می‌گیرد. نگاهی به تاریخچه سیستان و بلوچستان نشان می‌دهد لباس زنان بلوچ، برگرفته از طرح‌های اصیل و بومی آن منطقه است، طرح‌های درهم آمیخته، نمادی از زیبایی و ظرافت هنر زنان است.

 

سارا ارومیە

 

سیستان به مردم منطقه‌ی (سکاها) گفته می‌شد که در اطراف رود هیرمند ساکن بودند، بخشی از سیستان در افغانستان امروزی و بخشی دیگر در شهرستان‌های زاهدان و زابل بود. بلوچ‌ها (مکاها) مردمی بودند با فرهنگ متفاوت از سکا‌ها، که در مکران ساکن بودند، بعد‌ها به بلوچستان تغییر نام یافت.

آب و هوای سیستان و بلوچستان، بیشتر گرم و خشک است، اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در آن به چشم می‌خورد. وضعیت جغرافیایی هر منطقه تاثیر زیادی در جنس و ظاهر لباس ها می‌گذارد چرا که یکی از کاربردهای پوشش، مصون داشتن فرد در برابر عوامل طبیعی و آب و هوایی است.

گرمای هوا در استان سیستان و بلوچستان نوع خاصی از لباس را طلب می‌کند، درواقع می‌بایست، لباسها راحت و آزاد باشند تا در اوج گرمای طاقت فرسای آن منطقه، برای مردم آزاردهنده نباشد.

 این لباس‌ها معمولا در تابستان به رنگ سفید و در زمستان به رنگ تیره است. همه لباس‌های این خطه، یک قالب اصلی دارند، که شلوار و پیراهنی بلند است، اما  طرح، رنگ  و تزئینات روی آنها متنوع است.

شاید در یک نگاه، این لباس‌ها یک شکل و یکسان دیده شوند، اما در واقعیت این‌گونه نیست و نوع پوشش اهالی مناطق مختلف به گونه‌ای است که با دیدن آن می‌توان پی برد آن فرد متعلق به کدام شهر، منطقه یا طایفه است. این تفاوت‌ها بیش‌تر در جنس پارچه‌ها و تزئینات لباس به خصوص در سوزن دوزی‌هاست.

 

لباس سنتی زنان بلوچ

پیشینەی لباس زنان سیستان و بلوچستان،  با تار و پود فرهنگی مردم آمیخته شده است. زنان بلوچ طبق یک رسم قدیمی، دوست دارند در اعیاد و مراسم سنتی و عروسی‌ها، لباس‌های مخصوص خود را بر تن کنند. این امر باعث پابرجایی لباس سنتی‌ بلوچ  و ادامەی هنرسوزن‌ دوزی شدە است. زنان بلوچ معتقدند، لباس‌های سنتی، بخشی از هویت آن‌هاست.

یکی از نکات قابل تأمل، در پوشش زنان بلوچ، جیب لباس آنهاست، جیب بزرگ به عنوان نمادی برای شجاعت و دلاوری زنان بلوچ است.

جنس لباس‌ها از ابریشم سبز، قرمز، نارنجی و مشکی است که زیبایی آن با سوزن‌دوزی‌های ظریفی که زنان بر پارچەها نقش می‌زنند، صد چندان می‌شود.

 

لباس سنتی زنان بلوچ  شامل چند قسمت است:

پیراهن تاجیک: قد این پیراهن یک وجب بالای زانو است و در دو طرف آن یک برش راسته قرار دارد. جلوی این لباس، تا زیر سینه باز است و بر روی سرشانەهای آن گلدوزی با نخ سیاه که به سیاه دوزی معروف است نقش بسته است.

تنبون: دامن پرچین، که در منطقه به تنبون گشاد معروف است، زنان بلوچ به جای شلوار در زیر پیراهن، تنبون می پوشند.

پیراهن پاچین: این پیراهن نیز یکی دیگر از انواع پوشش زنان بلوچ است، که دارای بالاتنەی کوتاه و دامنی با چین‌های ریز بوده و قد آن تا زیر زانو است.

شلوار: پیراهن پاچین زنان بلوچ، با شلواری به نام کوتنه پوشیده می‌شود، که این شلوار از دو ساق مخروطی و میان ساق کم چین تشکیل می شود.

جلیقه: جلیقه های بلوچ، از پارچه های ساده و تیرەرنگ تهیه می شوند، یقەی آنها هفت است که تا کمر می رسد و روی آن با نوار قیطان نقش بندی می شود.

سرپوش یا چارقد: پارچەی چهارگوش، رنگی یا سفید که آن را بر روی لچک می‌پوشند.

لچک: لچک یا دستمال سر، پارچەهایی هستند که آن را تا زده و در جلوی سر گره می‌زنند، موها به شکل چتر از زیر دستمال نمایان می شود.

روبند: بعضی از زنان، برای پوشاندن صورت خود از روبند استفاده می کنند، که از پارچه های کتانی سفید، تهیه می‌شود و در محل قرار گرفتن چشم ها توردوزی صورت می‌گیرد.

 

سوزن دوزی

سوزن دوزی، یکی از صنایع دستی است، که با نخ وسوزن روی پارچه ودیگر بافت ها انجام می‌گیرد. این هنربیشتر در سیستان و بلوچستان و بعضی از مناطق دیگر، همچون اصفهان(در بین ارامنه)، بختياري ها، شمال خراسان( در بین تركمن‌ها) و يزد(در بین زرتشتيان) انجام می‌شود.

 سوزن‌دوزيی‌های اين مناطق از لحاظ طرح، رنگ و نوع دوخت با هم تفاوت‌هايی دارند. منشأ هنر سوزن دوزی سیستان وبلوچستان است، که توسط زنان بلوچ انجام می‌گیرد. شهرستان ایرانشهر واقع در بلوچستان در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر سوزن دوزی ثبت شد.  سوزن دوزی بلوچی یا بلوچی دوزی انواع خاصی از سوزن دوزی است، که توسط زنان انجام می شود، این طرح‌ها‌ آمیخته با سنت و تاریخ و روحیەی هنری زنان است که به زیبایی روی پارچەها نقش زده می‌شود.

  شاید نتوان سند دقیقی از تاریخچەی هنر سوزن‌دوزی، ارائه کرد اما در خصوص قدمت و معرفی هنر سوزن دوزی زنان بلوچ می‌توان به این بسنده کرد که، در آثار کشف شده، روی سفال‌های مربوط به هزارەی  پنجم و ششم قبل از میلاد اشکالی هندسی مشابه نقوش دست زنان بلوچ دیده می‌شود و همچنین به اعتقاد برخی پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود نقوش سوزن‌دوزی بلوچ  هماهنگی خاصی با نقوش سنگ نگاره‌های کشف شده در آن منطقه دارد.

 

ثبت چند اثر هنری زنان بلوچ در یونسکو

در سال  ١٣٩١  چهار اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان شامل ۲ اثر سفال کلپورگان از مروارید دهواری، خامه دوزی شهین شهرکی و سوزن‌دوزی زرخاتون عظیمی نشان یونسکو را دریافت کردند. همچنین ۲ اثر سوزن دوزی از فرنگیس جمالزهی و حور بی بی جمالزهی و یک اثر خامه دوزی سیستان از مریم قادری در سال ۹۷ مهر اصالت یونسکو را دریافت کردند.