سارا ارومیه

زنبورها اصلی‌ترین گرده افشان محصولات کشاورزی در دنیا به‌شمار می‌روند. طبق تخمین‌ها، تولید یک‌ سوم از مواد غذایی‌ای به کار گرده‌افشانی بستگی دارد که عمده‌ی آن توسط زنبورها و همینطور دیگر حشرات، پرندگان و خفاش‌ها صورت می‌گیرد.

به دلیل نقش بسیار مهم زنبورعسل در گرده افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی و میوه‌ها، سازمان جهانی غذا و کشاورزی یا فائو روز ۲۰ می هر سال را به عنوان ''روز جهانی زنبور'' نام‌گذاری کرده‌ است.

 

اهمیت زنبورها برای بقای انسان

گرده‌افشانی زنبورها باعث حفظ تنوع ژنتیکی گیاهان گلدار می‌شود. یعنی اگر در اکوسیستمی زنبورها حضور داشته باشند، همه‌چیز به‌طور طبیعی و بدون نیاز به دخالت انسان، اتفاق خواهد افتاد. البته این مسأله نه‌تنها به تولید گل‌ها، میوه‌ها و سبزیجات کمک می‌کند، بلکه گونەهای حیوانی را هم حفظ می‌کند.

طبق اعلام مؤسسەی ''دیده بان زمین''، زنبورها یکی از مهم‌ترین حشرات دنیا هستند. بعضی دانشمندان معتقدند تولید یک چهارم از یک میلیون گونه‌ی گل و گیاه به زنبورها بستگی دارد. بدون زنبورها زمین عاری از تنوع خواهد بود.

انیشتین دربارەی زنبورعسل چین گفتە است: ''اگر زنبورهای عسل از جهان محو شوند، انسان‌ها فقط چهارسال فرصت دارند تا در این کرەی خاکی زنده گی کنند''. زنبورعسل، یکی از مهمترین گرده افشان‌های گیاهان زراعی است که غیرمستقیم تولید یک سوم غذای جهان را بر عهده دارد. این حشره نقش مهمی در تلقیح گیاهان دارد. برای مثال از ۲۴۰۰۰ نوع گیاهی که در آمریکا می‌روید، زندگی سه چهارم آن‌ها به زنبورهای عسل وابسته است.

 

زنبورعسل و ساختار آن

زنبـور عسل نمونەی بسیارعالی زندگی اجتماعی را به نمایش می‌گذارد، زنبورها بر اساس سن، تمام وظایف داخل و خارج کندو را انجام می‌دهند. وظایف مختلف از جمله تمیز کردن کندو، غذا دادن لاروهـا، نرها و ملکه، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و دشمنان کندو، ساخت عسل، ترشح موم و ده‌ها کار دیگر را همه‌ی زنبورهای کارگر به نوبت انجام می‌دهند که این تقسیم کار و نظم در هیچ موجود دیگری یافت نمی‌شود.

زنبورهای هر کندو یکی از سه نوعِ زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند. زنبور عسل از حشرات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.

 

 

انواع زنبورهای داخل کندو و وظایف آنها

زنبورهای کارگر با دقت و به شکلی سازمان یافته به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند و هر کدام از آن‌ها وظیفه‌ی مشخصی در کلونی خود برعهده دارند.

زنبورهای نظافتچی: مسئول نظافت کندو هستند.

زنبورهای عسل‌ساز: وظیفه‌ی تولید شاه‌انگبین را برعهده دارند.

زنبورهای کندو‌ساز: از غدد درون بدن خود برای درست کردن کندو استفاده می‌کنند.

زنبورهای غذا‌یاب: به‌دنبال غذا می‌روند و آن را به کندو انتقال می‌دهند.

زنبورهای نگهبان: از کندو مراقبت می‌کنند تا هیچ زنبورغریبه یا حشره‌ی دیگری نتواند وارد آن شود.

زنبورهای تهویه‌ساز: هوا را در کندو جریان می‌دهند تا رطوبت شهد گرفته شود.

 

زنبور ملکه،  معمولاً مادر اکثر زنبورهای کندو است. زنبور ملکه از دوره‌ای که یک لارو بوده انتخاب شده، به‌صورت ویژه توسط زنبورهای کارگر تغذیه شده و برای اینکه از نظر جنسی توانایی کافی پیدا کند، پرورش یافته‌ است.

به استثنای دوره‌های کوتاه در زمان آمادگی یا به تعویق انداختن حرکت گله‌ای اعضای کلونی (عمل جایگزینی یک ملکه ضعیف)، در هر کلونی تنها یک ملکه‌ی زنبور عسل وجود دارد. زمانی که یک ملکه جدید به دنیا می‌آید، محل زنبورهای ملکه جدید دیگر را تعیین نموده و آن‌ها را به نوبت از کندو بیرون می‌کند. در صورتی که به هر طریقی، دو ملکه جدید در یک کندو به‌طور همزمان ظاهر شوند، تا زمان مرگ یکی از آن‌ها، با یکدیگر مبارزه می‌کند.

تشخیص یک ملکه از سایر اعضای کلونی کار ساده‌ای است، زیرا بدن او در حالت طبیعی بسیار بزرگ‌تر از زنبورهای کارگر و زنبورهای نر درون کندو است، بخصوص در طی دوره تخم گذاری، زمانی که شکم او بسیار بزرگ می‌شود.

چنانچه به هر دلیل کندویی ملکه‌ی خود را از دست بدهد یعنی یتیم شود و هیچ‌گونه تخم یک روز یا لارو جوان در کندو نباشد که کارگران با آن‌ها ملکه پرورش دهند، ظرف ۷ تا ۱۵ روز تخمدان برخی از کارگران رشد می‌کند و شروع به تخم‌گذاری می‌نمایند.

زنبوران کارگر تخم‌گذار در طول عمر خود فقط چندین تخم می‌گذارند، ولی با توجه به این که تعداد زیاد زنبور کارگر هم زمان با هم شروع به تخم‌گذاری می‌کنند، در مجموع توسط آن‌ها تخم‌های زیادی گذارده می‌شود. زنبوران کارگر تخم‌گذار به طور نامنظم و گاه چند تخم داخل یک حجره می‌گذارند و تمام نوزادان آن‌ها زنبور نر خواهد بود.

 

زنبور نر: در مورد زنبورهای نر ادعا می‌شود که پسر ملکه هستند در صورتی‌که این زنبورها از لحاظ ژنیتیکی برادر ملکه حساب می‌شوند. برای همین در واقع فرزندان این زنبورهای نر پدر بزرگی ندارند و تنها ژن خود را از مادر بزرگ که زنبور ملکه‌ است به ارث برده‌اند، هدف اصلی وجود داشتن زنبور نر بارور کردن زنبور ملکه است.

زنبورهای نر از لحاظ جثه بزرگ‌تر از زنبورهای کارگر معمولی هستند و بەدلیل داشتن قوای جسمی و جنسی قوی تخمین زده شده است که روزانه ۶ برابر یک زنبور کارگر عادی غذا می‌خورند. زنبورهای نر با دارا بودن ژنتیک خود باعث انتقال آن به زنبور ملکه می‌شوند. خوراک زنبورهای نر بسیار بیشتر از زنبورهای کارگر است برای همین زنبورداران برای آن‌ها خوراکی متفاوت تهیه می‌کنند که این خوراک شامل: شکر، ۱ لیتر آب و ۱۰۰ گرم گرده می‌باشد.

محصولات تولیدی توسط زنبورعسل

هر ۳ گرم شهدی که زنبور عسل از روی گلها جمع آوری می‌کند در کندو آن را غلیظ و تبدیل به ۱ گرم می‌نماید، برای غلیظ کردن شهدهای جمع‌آوری شده در روز، زنبور عسل آن را پس از غروب خورشید دوباره داخل شانه‌ها مکیده و وارد کیسه عسلی‌اش می‌کند.

 در آنجا کمی از آبش را جذب و مقداری دیاستاز برویش اضافه نموده ، داخل شانه‌ها می‌گذارد. زنبور بعد آن را مکیده و همین عمل را تکرار می‌کند، این‌کار آنقدر ادامه می‌یابد تا عسل به غلظت طبیعی خود برسد، در این وقت است که به سلولی که عسل غلیظ شده در آنجا انبار شده حمل و پس از پر کردن آن سرش را با موم می‌پوشانند .

بر خلاف مشهور عسل مدفوع زنبور نیست، بلکه زنبور شهد را بوسیله‌ی خرطوم و دهان از گل‌ها جمع و به کیسه‌ی عسل که در داخل شکمش قرار دارد انتقال داده و پس از آنکه کیسه مزبور پر شد (ظرفیت کیسه عسلی ۴۰ میلی گرم) به کندو برگشته، از راه دهان و خرطوم آن را در داخل سلول‌های شش ضلعی خالی کرده و انبار می‌کند، بعد از آن زنبورهایی که قادر به بیرون رفتن نیستند و یا شب که همه زنبورها در داخل کندو هستند، دوباره با خرطوم خود شهد را به داخل شکم مکیده و با جذب آب و شکستن فندهای چند کربین به وسیله‌ی آنزیم‌های ترشحی از معدەی خود آن‌را به عسلی تیره تبدیل می‌کنند.

رنگ و مزه و بوی عسل هیچ ارتباطی با نژاد زنبور ندارد، تنها به گلهایی بستگی دارد که زنبور شهدها را از آنها جمع‌آوری می‌کند، مثلاً عسل اسپرس خیلی خوشمزه و عسل آفتابگردان بی‌مزه است و هر دو هم خالص هستند .عسل تنها محصول آن‌ها نیست موم زنبور عسل خالص‌ترین و طبیعی‌ترین ماده به شمار می‌رود. گرده، شهدآب، پروپولیس (ماده‌ی موم مانندی که زنبور با آن لانه‌ی خود را درزگیری می‌کند) و شاه انگبین (نوعی مادەی غذایی که توسط زنبورهای عسل تهیه می‌شود)، از دیگر تولیدات زنبورها هستند. همه‌ی این تولیدات، محصول یک فرآیند پرزحمت و وقت‌گیر هستند.

 

انقراض زنبورعسل مساوی است با پایان حیات

زندگی همەی موجودات عالم در کوشش و جستجو برای به دست‌آوردن غـذا و استراحت خلاصه می‌شود. در همەی موجودات زمان استراحت بسیار طولانی‌تر از زمان کار و تلاش است ولی در زنبور عسل زمان کار خیلی طولانی‌تر از زمان استراحت است.

جمعیت زنبورهای دنیا در خطر انقراض قرار دارد. استفاده‌ی بیش از اندازه و نامناسب از مواد ضدآفت در کشت محصولات کشاورزی، وجود انگل‌های خاصی که تکثیر غیر قابل کنترلی دارند، تغییرات آب و هوایی کرەی زمین و مداخله‌ی انسانی، عواملی هستند که جمعیت زنبورهای کرەی زمین را تا حد خطرناکی کاهش داده‌اند.

برخی از زنبورهای کارگر برای جمع‌آوری گرده و شهد گل‌ها از کلنی‌ها خارج می‌شوند و به‌همان دلایلی که ذکر شد، هرگز بازنمی‌گردند، پس از مدت کوتاهی در کندوها فقط تعداد کمی زنبور می‌ماند، تعدادی زنبور کارگر و ملکه که عملا کاری نمی‌توانند انجام دهند و این چنین عمر کندوها به پایان می‌رسد. از این پدیده با‌عنوان ''فروپاشی کلنی'' یاد می‌شود. دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که در صورت تداوم این مشکل، نوع بشر از بین خواهد رفت.

زندگی و بقای هر موجودی با مرگ موجودات دیگر همراه است، زنبور عسل تنها موجودی است که تغذیه‌اش نه تنها کوچک‌ترین نقصی در هیچ موجودی به وجود نمی‌آورد بلکه حیات جدیدی به هزاران موجود می‌بخشد.