سموم مصرفی در کشاورزی: کدام خطرات سلامت و زیست‌محیطی را در پی دارد؟
استفاده از کودها و سموم شیمیایی در کشاورزی به منظور افزایش تولید و بهره‌وری بیشتر، به امری رایج تبدیل شده است، این مواد شیمیایی، هرچند که در کوتاه‌مدت به افزایش تولید کمک می‌کنند، اما پیامدهای منفی بسیاری بر محیط زیست و سلامت انسان دارند.
ناهید صالحی
مرکز خبر- استفاده گسترده از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی، به تخریب اکوسیستم‌ها و کاهش تنوع زیستی منجر شده است. این سموم نه تنها به خاک، آب و هوا آسیب می‌رسانند، بلکه باعث مرگ و میر حشرات مفید، پرندگان و سایر جانوران نیز می‌شوند. تغییرات در کیفیت خاک و آلودگی آب‌های زیرزمینی، از دیگر پیامدهای منفی استفاده بی‌رویه از این مواد است.
شیرین.ص، فعال زیست‌محیطی، در مورد یکی از خطرات استفاده از سموم شیمیایی برای محیط زیست در مصاحبه‌ای به خبرگزاری ما گفت: «این سموم تأثیرات گسترده‌ای بر محیط زیست و اکوسیستم دارند، از جمله آسیب‌هایی که به آب، هوا، خاک و جانداران وارد می‌شود. یکی از نمونه‌هایی که شهروندان به راحتی می‌توانند آن را احساس کنند، مربوط به کاهش جمعیت کبک‌هاست. در گذشته، این پرنده به طور فراوان در منطقه ما یافت می‌شد. اما اکنون، به‌جز در مناطق کوهستانی، این پرنده‌ها تقریباً منقرض شده‌اند. یکی از دلایل اصلی این انقراض، استفاده از کودهای شیمیایی است که روی زمین‌های کشاورزی پاشیده می‌شود. در مواقعی که کبک‌ها این کودها را به‌جای دانه می‌خورند، دچار مسمومیت و مرگ می‌شوند. نمونه‌های بسیاری از مرگ کبک‌ها توسط شهروندان گزارش شده است.»
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در خصوص استفاده از سموم در کشاورزی، باقی‌مانده این سموم در محصولات غذایی است. این مواد شیمیایی از طریق مصرف میوه‌ها، سبزیجات و غلات، وارد بدن انسان می‌شوند و می‌توانند به بروز بیماری‌های جدی از جمله انوع سرطان و بیماری‌های ژنتیکی منجر شوند. در ایران، به دلیل عدم نظارت کافی بر واردات و استفاده از سموم، و همچنین قاچاق این مواد از کشورهایی مانند چین، خطرات جدی برای سلامت شهروندان وجود دارد.
در سال‌های اخیر، گزارش‌هایی از مسمومیت‌های غذایی پس از مصرف میوه‌هایی مانند هندوانه، انگور و سایر میوه‌های تابستانی به گوش رسیده است. این مسمومیت‌ها که معمولاً با علائمی مانند دل‌درد و پیچش روده همراه هستند، نشان‌دهنده سطح بالای باقی‌مانده سموم در این محصولات است. در موارد شدیدتر، این مسمومیت‌ها منجر به مراجعه به بیمارستان و درمان‌های پزشکی شده‌اند.
در کشورهای پیشرفته، محصولات ارگانیک به دلیل عدم استفاده از سموم شیمیایی و بهره‌برداری از روش‌های طبیعی کشاورزی، با قیمتی بالاتر عرضه می‌شوند و از ارزش بیشتری برخوردارند. اما در ایران و برخی مناطق دیگر، به دلیل ظاهر بهتر محصولات گلخانه‌ای و تولید شده با کود و سموم شیمیایی، این محصولات اغلب با قیمت بیشتری به فروش می‌رسند. این موضوع نه تنها نشان‌دهنده تفاوت در نگرش به محصولات غذایی است، بلکه به اهمیت اطلاع‌رسانی و آموزش شهروندان در خصوص مزایای محصولات ارگانیک و خطرات محصولات غیر ارگانیک اشاره دارد.
شیرین.ص، همچنین در مورد راهکارهای ضروری در رابطه با این عامل مرگ خاموش گفت: «نهادهای نظارتی مانند وزارت بهداشت باید نظارت‌های خود را بر واردات و استفاده از سموم شیمیایی افزایش دهند و از ورود سموم غیرمجاز و خطرناک به کشور جلوگیری کنند. همچنین باید آموزش شهروندان در خصوص مزایای مصرف محصولات ارگانیک و خطرات مصرف محصولات حاوی باقی‌مانده سموم می‌تواند به کاهش خطرات ناشی از این مواد کمک کند.»
شیرین.ص در مورد تأثیرات سموم و کودهای مورد استفاده در کشاورزی گفت: «این سموم آسیب‌های جدی به حشرات مفید که در خاک هستند و برای چرخه طبیعت ضروری‌اند، وارد می‌کنند. حشراتی مانند زنبورها و کرم‌های خاکی که در طول میلیون‌ها سال تکامل، به حفظ اکوسیستم کمک کرده‌اند، در معرض خطر جدی قرار دارند. با از بین رفتن این موجودات، خاک توانایی خود را در جذب آب و مواد مغذی از دست می‌دهد و در نتیجه، حاصل‌خیزی خاک به شدت کاهش می‌یابد. علاوه بر این، سموم شیمیایی می‌توانند به آلودگی آب و هوا منجر شوند. تحقیقات علمی نشان داده‌اند که این مواد نه تنها به‌طور مستقیم از طریق محصولات کشاورزی، به‌ویژه میوه‌ها، به انسان‌ها منتقل می‌شوند، بلکه از طریق آب‌های سطحی و زیرزمینی نیز به محیط زیست آسیب می‌زنند. به‌عنوان مثال، مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹ نشان داد که سموم کشاورزی می‌توانند در آب‌های زیرزمینی تجمع یابند و کیفیت آب شرب را تحت تأثیر قرار دهند. همچنین، سمپاشی‌های مکرر می‌توانند به بروز پدیده‌هایی مانند تغییرات اقلیمی و از بین رفتن تنوع زیستی منجر شوند. در نتیجه، نه تنها سلامت انسان‌ها در معرض خطر است، بلکه توازن طبیعی و اکوسیستم‌ها نیز به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد. این موضوع نه‌تنها به ما، بلکه به نسل‌های آینده نیز آسیب می‌زند و نیاز به تغییر در شیوه‌های کشاورزی و استفاده از روش‌های پایدار احساس می‌شود.»
باقی‌مانده سموم در محصولات کشاورزی نه تنها به محیط زیست آسیب می‌زند، بلکه سلامت انسان‌ها را نیز به خطر می‌اندازد. لازم است که با افزایش آگاهی عمومی، تقویت نظارت‌ها و حمایت از کشاورزی ارگانیک، از خطرات ناشی از این مواد جلوگیری شود و محیطی سالم‌تر برای نسل‌های آینده فراهم گردد.