گسترش آفت لورانتوس در جنگل‌های زاگروس و مقابله مردمی
گسترش آفت لورانتوس در جنگل‌های بلوط زاگرس که با خشکسالی و دخالت‌های انسانی تشدید شده، علی‌رغم تلاش‌های مردمی برای هرس و مهار آن، در سایه کمبود حمایت رسمی و فشارهای امنیتی، این اکوسیستم ارزشمند را در معرض زوال قرار داده است.
نسیم شریفی
اورمیه- جنگل‌های زاگرس، با درختان بلوط به عنوان گونه اصلی، همواره نقش مهمی در تأمین منابع طبیعی، حفظ تنوع زیستی و تعادل اکولوژیک منطقه ایفا کرده‌اند. اما طی دهه‌های اخیر، مجموعه‌ای از عوامل از جمله تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های پیاپی و دخالت‌های بی‌رویه انسانی، پایداری این اکوسیستم ارزشمند را به‌شدت تهدید کرده است. در این میان، گسترش آفت «لورانتوس» یا «مخور» به‌عنوان یک گیاه نیمه‌انگلی، سبب شده تا درختان بلوط و برخی دیگر از گونه‌های جنگلی به مرحله خشکیدگی و زوال نزدیک شوند. این گزارش ضمن بررسی علل و پیامدهای انتشار لورانتوس، به اقدامات گروه‌های مردمی در روژهلات کوردستان و سایر مناطق زاگروس اشاره می‌کند که در شرایط دشوار و با وجود فشارهای متعدد، برای حفظ جنگل‌ها و مهار این آفت تلاش می‌نمایند.
۱. ماهیت و ویژگی‌های کلی آفت لورانتوس
۱.۱. تعریف و ساختار گیاه
لورانتوس (مخور) گیاهی نیمه‌انگلی است که ریشه‌ای در خاک ندارد؛ در عوض، با استفاده از ساختاری به نام «هاوستوریوم» به درخت میزبان نفوذ می‌کند. این گیاه بخشی از غذای خود را از طریق فتوسنتز تهیه می‌کند، اما عمده آب و املاح معدنی مورد نیازش را از آوندهای چوبی درخت میزبان می‌گیرد. به همین دلیل، درخت آلوده به‌تدریج ضعیف شده و اگر آلودگی شدید باشد، خشک می‌شود.
۲.۱. چرخه حیات و شیوه تکثیر
لورانتوس از راه بذر تکثیر می‌شود. این بذر پوششی چسبناک دارد که به شاخه یا تنه درخت میزبان می‌چسبد و پس از جذب رطوبت کافی، جوانه می‌زند. پرندگان، حشرات و حتی باد در پراکندگی بذر نقش دارند. وقتی بذر جوانه زد، هاوستوریوم گیاه به بخش‌های چوبی درخت وارد می‌شود و از آن پس، رشد و بقای خود را مدیون درخت میزبان خواهد بود.
۳.۱. علل گسترش و فعال ماندن در زمستان
برخلاف بسیاری از آفات دیگر، لورانتوس در فصل زمستان نیز به تغذیه ادامه می‌دهد. در سال‌هایی که برف و یخبندانِ طولانی وجود ندارد، فعالیت این گیاه کمتر مختل می‌شود و حتی در سردترین ماه‌ها نیز از منابع درخت میزبان استفاده می‌کند. در دهه‌های اخیر، با کاهش شدید دوره‌های یخبندان و کم‌بارشی در مناطق کوهستانی زاگرس، روند گسترش این آفت شتاب بیشتری گرفته است.
۲. وضعیت درختان بلوط در زاگروس و گستره آلودگی
۱.۲. نقش کلیدی درختان بلوط
بلوط‌یکی از گونه‌های اصلی رویشگاه‌های زاگروس است و بخش بزرگی از ساختار و تنوع زیستی این جنگل‌ها به بقای آن وابسته است. درختان بلوط با ریشه‌های عمیق خود، افزون بر تأمین غذا برای برخی گونه‌های جانوری، به مهار فرسایش خاک، حفظ چرخه آب و تعدیل آب‌وهوای منطقه کمک می‌کنند. اما در سال‌های اخیر، تحت تأثیر خشکسالی‌های پیاپی و سایر فشارهای محیطی، این درختان به‌شدت ضعیف شده‌اند و در برابر انگل‌هایی مثل لورانتوس تحمل کمتری دارند.
۲.۲. تمرکز آلودگی در درختان مسن
بر اساس مشاهدات میدانی، آلودگی به لورانتوس بیشتر در درختان بلوط مسن و چندین‌ساله مشاهده می‌شود. درختانی که پیش‌تر بر اثر خشکسالی، کمبود آب و آسیب‌های انسانی ضعیف شده‌اند، بستر مساعدتری برای رشد آفت فراهم می‌کنند. در عوض، درختان جوان‌تر به نسبت کمتر به لورانتوس آلوده می‌شوند. البته این به معنای مصونیت کامل درختان تازه‌روییده نیست، بلکه در صورت تداوم فشارهای محیطی، نهال‌ها و جوانه‌های بلوط نیز در بلندمدت در معرض خطر قرار خواهند گرفت.
۳.۲. تفاوت مناطق سرد و گرم
لورانتوس در نواحی گرم‌تر، امکان فعالیت بیشتری دارد. در مناطق سرد و مرتفع زاگروس که زمستان‌های سخت و یخبندان‌های طولانی تجربه می‌شود، گسترش این آفت به شکل محسوسی کمتر است. سرمای شدید یا دوره‌های طولانی برف می‌تواند بخشی از چرخه حیات لورانتوس را مختل کند و از فعال ماندن آن در فصل زمستان جلوگیری نماید. همین مسأله توضیح می‌دهد که چرا در برخی بخش‌های زاگروس میزان شیوع لورانتوس شدیدتر گزارش می‌شود و در نقاط مرتفع‌تر، کمتر رویت می‌شود.
۳. پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی
۱.۳. تضعیف درختان و کاهش زادآوری
آلودگی شدید به لورانتوس، درختان بلوط را با کاهش توان برای جذب آب و مواد مغذی مواجه می‌سازد. این مسئله نه تنها باعث کند شدن رشد درخت و ریزش زودهنگام برگ‌ها می‌شود، بلکه توان زادآوری آن‌ها (تولید گل، میوه و بذر) را نیز کاهش می‌دهد. در نتیجه، تجدید حیات طبیعی جنگل مختل می‌شود و تنوع سنی درختان به هم می‌خورد.
۲.۳. گسترش فرسایش خاک و پدیده گردوغبار
درختان بلوط، سد مهمی در برابر فرسایش خاک و تولید گردوغبار هستند. وقتی بخشی از پوشش جنگلی تضعیف یا نابود شود، خاک در معرض باد و باران بدون پوشش گیاهی کافی قرار می‌گیرد. این امر می‌تواند پدیده گردوغبار را در مناطق زاگروس تشدید کند؛ مسئله‌ای که در سال‌های اخیر در برخی استان‌های غربی کشور آشکارتر شده است.
۳.۳. تأثیر بر معیشت جوامع محلی
بسیاری از روستاییان و جوامع کوردنشین در زاگرس، از راه کشاورزی، دامداری و جمع‌آوری برخی محصولات فرعی جنگلی (نظیر میوه بلوط یا گیاهان دارویی) امرار معاش می‌کنند. ضعف یا نابودی بلوط‌ها، به معنای کم‌شدن منابع علوفه، آب و تقویت پدیده‌های مخربی مثل فرسایش است. در نتیجه، معیشت مردم محلی نیز بیش از پیش تهدید می‌شود.
۴. بررسی علل تشدیدکننده شیوع لورانتوس
۱.۴. خشکسالی‌های پیاپی
تداوم خشکسالی و گرمای هوا، در کنار کاهش بارش برف و باران، منجر به تنش‌های شدید آبی برای درختان می‌شود. در این شرایط، دفاع طبیعی درختان در برابر آفات پایین می‌آید و گیاه نیمه‌انگلی مانند لورانتوس به‌سرعت می‌تواند در بافت چوبی درخت استقرار یابد و رشد کند.
۲.۴. فشار انسانی و تخریب جنگل
قطع درختان برای سوخت، تبدیل جنگل به اراضی کشاورزی یا ساختمانی، جاده‌سازی غیراصولی و چرای بی‌رویه دام نیز از جمله عواملی هستند که ساختار جنگل را شکننده کرده‌اند. وقتی درختان کافی برای ایجاد یک بافت جنگلی سالم باقی نماند، تعادل اکولوژیکی به‌هم می‌خورد و قدرت بازسازی طبیعی اکوسیستم کاهش می‌یابد.
۳.۴. کاهش حمایت‌های حفاظتی رسمی
پروژه‌های دولتی برای حفاظت از جنگل و کنترل آفت‌ها معمولاً به بودجه و نیروی کارشناسی مستمر نیاز دارند. کمبود اعتبارات و ضعف اجرای طرح‌های بلندمدت مدیریت جنگل، راه را برای پیشروی انواع آفات از جمله لورانتوس هموارتر می‌کند.
۵. فعالیت انجمن‌های مردمی در روژهلات کوردستان و سراسر زاگرس
۱.۵. اقدامات خودجوش و بی‌چشمداشت
در بسیاری از شهرها و روستاهای زاگرس، گروه‌های مردمی و فعالان محیط زیست با تشکیل انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد، در روزهای پاییز و زمستان به دل جنگل‌ها می‌روند تا شاخه‌های آلوده به لورانتوس را هرس کنند. این اقدامات بدون امکانات تخصصی و تنها با اتکا به ابزارهایی ساده مانند اره و تبر انجام می‌شود. هدف آن است که پیش از بذرپاشی گسترده گیاه انگل، شاخه‌های آلوده قطع و از عرصه جنگل خارج شوند یا سوزانده شوند تا امکان گسترش آفت به درختان سالم کاهش یابد.
۲.۵. همبستگی مردمی و ترویج فرهنگ حفاظت
در بسیاری از مناطق روژهلات کوردستان، شاهد همکاری خانوادگی و گروهی در طرح‌های پاک‌سازی هستیم. روستاییان، دانشجویان و حتی کودکان و نوجوانان با مشاهده فعالیت‌های داوطلبانه، به پویش‌های پاک‌سازی می‌پیوندند. این روحیه همبستگی، ضمن ایجاد آگاهی اجتماعی، بخشی از خلأ مدیریتی دستگاه‌های رسمی را نیز جبران می‌کند و بارقه امیدی برای بهبود شرایط جنگل‌ها به وجود می‌آورد.
۳.۵. فشارها و محدودیت‌های امنیتی
با وجود ماهیت کاملاً زیست‌محیطی این فعالیت‌ها، برخی از فعالان مدنی و زیست‌محیطی در زاگروس و به‌ویژه مناطق کوردنشین، با فشارهای امنیتی و تهدید به بازداشت روبه‌رو می‌شوند. در حالی که انتظار می‌رود نهادهای دولتی و حکومتی چنین تلاش‌های داوطلبانه را مورد حمایت قرار دهند، اما واقعیت حاکی از برخوردهای محدودکننده امنیتی و بازداشت با این فعالین و انجمن‌های مردم‌نهاد است. این رویکرد نه تنها مانعی برای تداوم عملیات پاک‌سازی و مبارزه با لورانتوس به شمار می‌رود، بلکه انگیزه و امنیت روانی فعالان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
۶. راهکارهای مقابله با آفت و مدیریت جنگل‌ها
۱.۶. هرس شاخه‌های آلوده و سوزاندن
مهم‌ترین و سریع‌ترین روش موجود برای جلوگیری از تکثیر لورانتوس، قطع کردن شاخه‌های مبتلا و خارج کردن آن‌ها از رویشگاه جنگلی است. در صورت رها کردن شاخه‌های آلوده در محدوده درختان سالم، امکان پخش بذر همچنان وجود دارد.
۲.۶. روش‌های بیولوژیک و پژوهش‌های علمی
استفاده از عوامل بیولوژیک یا دشمنان طبیعی لورانتوس، یکی از راهکارهای پایداری است که نیازمند پژوهش و زمان‌بندی طولانی‌تر است. در برخی کشورها، مطالعاتی برای یافتن گونه‌های حشره یا قارچ‌هایی که بتوانند انگل را مهار کنند، انجام شده است.
۳.۶. مدیریت پایدار منابع آب و احیای درختان
به موازات حذف فیزیکی آفت، باید به درختان بلوط فرصت بازیابی داد. اجرای طرح‌های آبخیزداری، کاشت نهال بلوط در اراضی تخریب‌شده و جلوگیری از تخریب بیشتر جنگل‌ها، همگی راهکارهایی برای احیای درختان سالم و مقاوم‌تر در آینده هستند.
۴.۶. حمایت و مشارکت جوامع محلی
بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که حفظ جنگل‌های زاگروس بدون مشارکت فعال ساکنان محلی امکان‌پذیر نیست. اطلاع‌رسانی، آموزش و حمایت از انجمن‌های مردمی می‌تواند سرعت و تأثیر عملیات پاک‌سازی را دوچندان کند. همچنین، در صورت پوشش بیمه‌ای یا تشویق مالی برای کشاورزان و دامدارانی که حفاظت از درختان بلوط را جدی می‌گیرند، تمایل جامعه محلی به همسویی با اهداف زیست‌محیطی افزایش می‌یابد.
۷. نتیجه‌گیری
آفت لورانتوس (مخور)، به‌عنوان یک گیاه نیمه‌انگلی فعال، هم‌اکنون در بسیاری از بخش‌های زاگروس و به‌ویژه درختان بلوط مسن گسترش یافته است. حضور مداوم این آفت، همراه با فشاری که خشکسالی‌ها و عوامل انسانی بر جنگل‌ها تحمیل می‌کنند، باعث شده که بلوط‌ها با سرعت بیشتری به سوی خشکیدگی پیش روند. در این وضعیت، اقدامات مردمی در روژهلات کوردستان و سراسر زاگروس، نماد بارز عشق به طبیعت و روحیه همدلی است؛ افرادی که بی‌هیچ چشمداشتی و با ساده‌ترین امکانات، روزهای سرد و گرم سال را صرف هرس شاخه‌های آلوده و پاک‌سازی بخش‌های آسیب‌دیده می‌کنند.
در حالی که انتظار می‌رود نهادهای دولتی با حمایت عملی و مالی از این تلاش‌های زیست‌محیطی استقبال کنند، متأسفانه بسیاری از انجمن‌های مردمی و فعالان محیط زیست با مشکلات امنیتی و محدودیت‌های شدید مواجه هستند. این فشارها نه تنها انگیزه نیروهای محلی را کاهش می‌دهد، بلکه روند مهار آفت را نیز به تعویق می‌اندازد. از سوی دیگر، مقامات رسمی در صورت برنامه‌ریزی صحیح، می‌توانند از توان و تجربه فعالان محلی بهره ببرند و در یک هم‌افزایی مؤثر، مانع مرگ گسترده بلوط‌های زاگروس شوند.