تاریخچهای از سنت خالکوبی زنان در مزوپوتامیا
نویسندە: بهار اورین
یکی از سنتهای کهن در مزوپوتامیا خالکوبی است که به زبان کوردی دَق (Deq) و در زبان عربی وَسم نام دارد. این سنت که اغلب در میان زنان و گاهی مردان دیده میشود سنتی با خاستگاه تاریخی است که دارای سمبلهای خاصی بوده و هر یک از نقشهای آن دارای معنای ویژهای است. دق در فرهنگ جوامعی که از آن استفاده میکنند، به نوعی هویت اتنیکی نیز محسوب میشود و دارای کاربرد آیینی و مذهبی است. این نقشها بیشتر بر روی لبها، چانه، گردن، پاها و دستها مشاهده میشود. دَق سنت گذشتگان برای زیبایی (استتیک) بوده است با توجه به اینکه هر جامعهای دیدگاههای منحصر به خود دربارهی زیبایی دارد. علاوه بر آن نمادی از زیبایی بر پایهی یک باورداشت نیز میباشد و دارای بار معنایی عرفانی و اجتماعی است. با وجود تغییرات و تحولات اجتماعی در طی هزاران سال هنوز هم سنت دق حفظ شده و در میان مردمان برخی از قبایل و جوامع دیده میشود. در حفاریهای گوبکلی تپه و بر روی سنگهای آن نقشهایی مشابه خالکوبیهایی که زنان انجام دادهاند، دیده شده است. علاوه براین بر روی مومیاییهای مصر نیز خالکوبی دیده شده که نشان از کهن بودن این سنت است و اطلاعات بسیاری را در مورد تاریخ یک منطقه و یا یک تمدن آشکار میکند. در میان رومیان خالکوبی بر روی بدن بردهها و اسرا به منظور شناخت آنها در همه جا مورد استفاده قرار گرفته است. دیدگاه مردمشناسان و باستانشناسان و به ویژه مورخان به این سنت متفاوت است. از دید آنها نقوش و خطوط بر روی بدن تجسم فرهنگ است که در آن بدن، حامل فرهنگ است و میتواند در مورد تاریخچهی جوامع و آداب و رسوم آنها دادههای ارزشمندی در اختیار ما قرار دهد. اما لازم به ذکر است که این سنت تنها برای زیبایی استفاده نشده در عین حال یک هنر و نشانهی عشق، عصیان و اعتراض و حفظ خود در برابر بدیها و شرّ است. دق در گذشته تعیین کنندهی موقعیت اجتماعی و ویژگیهای یک عشیره نیز بوده است و نقشهای آن بر اساس فرهنگ و رسوم جوامع تغییر میکند.
دق در میان زنان کورد، ایزدی، عرب، ترکمن و سریانی بیشتر دیده میشود. این سنت هنوز هم در برخی از مناطق کوردستان همچون اورفا، ماردین، مَرَش، ماکو، خوی، اورمیه و کوردهای ایزدی وجود دارد و در میان فرهنگ کوردها دارای جایگاه مهمی است و جنبهی روحانی دارد. امروزه خالکوبی با روشهای سنتی و با همان اهداف صورت نمیگیرد. معیارهای زیبایی، جذابیت، عشق و احترام و حتی باورداشتها و جایگاه افراد در جامعه را میتوان از نقوش بر روی بدن مشاهده کرد. بسیاری از این نقوش، تصویر فیگورهایی بوده که انسانها به آن باور داشتهاند و برایشان مقدس بوده و این سنت اغلب با یک آیین صورت میگرفته است. به عبارتی جوامعی که از دق استفاده میکنند به شکل و انرژی آن باور دارند و آن را درونی میکنند و برای آنان فرمی از زندگی است. دلیل استفادهی بیشتر از نمادهای آسمانی همچون ماه، خورشید و ستاره با سنتهای پاگانی مزوپوتامیا در ارتباط است. در این نمادها، ماه زنانگی را سمبلیزه میکند و نماد برکت است. در هر فرهنگی میان زن و ماه پیوندی وجود دارد. ماه در نظام مادرتباری نماد باکرگی، ازدواج و پیری با توجه به مراحل کامل شدن ماه است. ستاره تقریبا نماد همهی ایزدبانوان شناخته شده است. کلمهی «Ya Star» با تاثیر شدید از فرهنگ زن-مادر هنوز هم در زبان کوردی مورد استفاده قرار میگیرد. خورشید نماد فرزانگی و روشنایی است و در گذشتههای کهن مبنی بر باورداشت خدای خورشید است. خورشید در میان کوردها مقدس است. خورشید و ماه در دوران پالئولیتیک و نوسنگی در زندگی انسانها در جایگاه کانونی قرار داشتند. درخت زندگی نماد جاودانگی، باروری و بهبود بیماری است و در بسیاری از فرهنگها با مرگ، زندگی و تولد شناخته میشود. بر این اساس دق در میان کوردها همچون یک آیین بوده و آنها با این باور که دق برای آنان شادی، برکت و ثروت خواهد آورد، آن را انجام دادهاند. بسیاری از زنانی که بر روی صورت و دستهای خود دق دارند، به انرژی تصویری که از آن استفاده شده باور دارند. به عنوان مثال زنانی که سردرد و یا درد چشم دارند بر روی شقیقههای خود و برای درمان بیماری روماتیسم بر روی مفاصل خود خالکوبی کردهاند. بنابراین میتوان گفت دق به منظور شفادهی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. نقش چشم بیشتر برای حفظ شخص در مقابل چشمزخم (در زبان کوردی Nezer نام دارد) استفاده میشود. در سنت کهنِ دق بیشتر از تصاویر ستاره، شانه، پرنده، درخت، قیچی و آینه استفاده میشود که هر یک از آنان معنایی مختص به خود دارد و در نظامهای اعتقادی پاگانیسم، بودایی و زرتشتی مقدس شمرده میشود. برخی از این نقشها ارتباطی است. به عنوان مثال هر یک از این نقشها نشان میدهد که فرد چه میخواهد؟ در میان زنان کورد صدها موتیف وجود دارد که هریک برای نشان دادن زیبایی و قدرت زنان است. سلامت، شانس، برکت، باروری و حفظ کودکان از مرگ یکی دیگر از دلایل استفاده از دق است. به همین دلیل میتوان گفت دق در عین حال یک دانش کهن نیز محسوب میشود.
بایستی به این نکته اشاره کرد که میان دق و خالکوبی تفاوت وجود دارد بدین معنا که دق دارای موتیفهای خاص خود، معنای ویژه و دارای خاستگاهی تاریخی است در حالی که در خالکوبی اشکال و تصاویر به دلخواه فرد و با مرکّب انجام میشود. در دق از شیر مادری که نوزاد دختر زاییده و دودهی چراغ استفاده و با یک سوزن انجام میگیرد. علاوه بر این از آب انگور سیاه و زردهی تخم مرغ نیز استفاده شده است. رنگ سبز و لاجوردی دق به خاطر وجود دودهی چراغ است. خالکوبیهای انجام شده با روش سنتی قابل پاک شدن نیستند و کسی که عمل دق را انجام میدهد، دقاق نام دارد.
دق زبانی سمبلیک و پر رمز و راز بشریت است و بازگو کنندهی شادیها، انتظارات و ترسهاست. اگرچه کاملا مشخص نیست که نخستین بار از سوی چه کسانی مورد استفاده قرار گرفته است اما میتوان همچنان در میان زنان و مردان کهنسال مزوپوتامیا مشاهده نمود. این سنت کهن بیانی از شادیها، عصیان و سرگذشت زنانی است که امروزه نیز این سنت را حفظ کردهاند و هر یک بازگو کنندهی حکایتی است. این سنت ما را به ژرفای تاریخ میبرد و با زوایا و جنبههای دیگری از زندگی و اسرار زنان آشنا میکند و منعکس کنندهی تقدس و پیوند میان زن و زندگی در اغلب نمادها است. این نمادها بیانگر معنایی است که انسانها به زندگی دادهاند و میتوان گفت یکی از راههای جستجوی راز زندگی است.