سینمای کوردی میان حافظه و مقاومت
تجربهی کارگردان «فاتوش سترک» و فیلمِ مستند او مه و شب در کوردستان بخشی از حافظهی جمعی کوردها را نمایندگی میکند، و جشنوارهها نیز همکاری میان سینماگران از بخشهای مختلف کوردستان را تقویت میکنند و نقش مهمی در حفظ هنر و هویت دارند.
آرژین دیلک اونجل
آمد- ذهنیت پدرسالار حضور خود را در همهی عرصههای زندگی تحمیل میکند حتی در سینما؛ حوزهای که مردان در تلاشاند بر آن مسلط شوند. در چنین فضایی، زن در مقابل دوربین غالباً بهعنوان کالا یا بدنِ بصری مورد بهرهبرداری نشان داده میشود، نه بهعنوان انسانی با ارزش و وجودِ کامل.
در طول تاریخ، زنان در سینما در نقشهای محدودی نمایندگی شدهاند که وجودشان را به جاذبهی جنسی یا مادری تقلیل دادهاند. براساس تحقیقی که سایت «مرکز زن در تلویزیون و سینما» در سال ۲۰۱۶ انجام داد تحلیلِ صد فیلم پرفروش نشان داد که زنان فقط ۲۹٪ از شخصیتهای روی پرده را تشکیل میدهند؛ همچنین مشخص شد که در فیلمهایی که یک کارگردان یا نویسندهی زن داشتهاند، ۵۷٪ از بازیگران زن بودند، در حالی که در فیلمهایی که کارگردان یا نویسندهاش مرد بوده، این نسبت فقط ۱۸٪ بود.
کارگردانهای زن پیشگام در جشنوارهی سینمایی آمد
در حالی که واقعیت هنوز نگاه مردسالار را بر پردهی بزرگ تحمیل میکند، تاریخ امروز شاهد حضور سینماگران زنی است که با دوربینشان در برابر این دیدگاه ایستادهاند. کارگردانان زن تأثیر قابلتوجهی در دورهی سوم جشنوارهی سینمایی آمد داشتند که از ۷ تا ۱۴ دسامبر برگزار شد و در آن ۴۰ فیلم شرکت داشتند. این آثار از کارگردانانی از چهار بخش کوردستان، و همچنین از ترکیه و خارج کشور بودند، و موضوعات متنوعی را مطرح کردند که جشنواره را تحت تأثیر قرار داد و صدای زن در سینما را برجسته ساخت.
در این جشنواره، فاتوش سترک بهعنوان تهیهکننده با فیلم مستندش «مه و شب در کوردستان» (Li Kurdistanê Mij û Şev e) شرکت کرد، که کارگردانی آن را شیلان سعدی بر عهده داشت. این مستند داستانِ هفت دختر یزیدی را روایت میکند که در زمان حملهی داعش از شنگال گریختند و ابتدا به آمد و سپس به ماردین رفتند. فیلم به زبان کوردی است و مدت آن ۸۵ دقیقه است.
فاتوش سترک به اهمیت رویدادهای هنری در شهر آمد اشاره کرد و گفت که جشنوارهای که هفت روز ادامه داشت پر از شور، خلاقیت و غنای هنری بود. او توضیح داد که سیاستهای تحمیلشده از طریق نظارت تأثیر زیادی بر فضای فرهنگی منطقه گذاشته است: «این سیاستها فقط به بعد سیاسی محدود نمیشوند، بلکه به همهی عرصهها گسترش یافتهاند، و هنر یکی از بخشهای بسیار تأثیرپذیر است.»
او افزود که در محیطی که آزادی غایب است و فشار و مشکلات غالب است، هنرمندان نمیتوانند آثار مستقل تولید کنند و جایی برای نمایش خلاقیت خود پیدا نمیکنند، بنابراین برگزاری چنین جشنوارهای در این شرایط ارزش بزرگی دارد و گامی مهم برای حفظ و ادامهی هنر محسوب میشود.
فاتوش سترک توضیح داد که جشنوارهها نقش مهمی در جمع کردن زنان و سینماگران ایفا میکنند: «این جشنواره میزبان سینماگران از مناطق مختلف بود، ما با هنرمندان زن از چهار بخش کوردستان و از دیاسپورا دیدار کردیم، دربارهی آنچه میتوانیم با هم به انجام برسانیم و پروژههای مشترکی که در حال کار روی آنها هستیم گفتوگو کردیم. جشنواره به فضایی تبدیل شد که ما را گرد هم آورد و فرصت ارتباط و همکاری فراهم کرد.»
در مورد حضور زن در سینما و نقش او در مستندسازی حقیقت، او گفت: «جشنوارهها اغلب تحت سلطهی آثار کارگردانان و تهیهکنندگان مرد هستند، در حالی که در این جشنواره آثار کارگردانان زن برجسته بود.» او افزود: «من باور ندارم که غیبت زن در سینما به دلیل عدم حضور او بوده است؛ زنان از آغاز این حوزه بخشی از آن بودهاند، اما نامهایشان عمداً به سایه رانده شدهاند.»
زن کورد از طریق سینما حافظهاش را میسازد
فاتوش سترک توضیح داد که ارتباط سینما با مردان در سالهای طولانی به دلیل این بود که مردان تاریخ این هنر را نوشتند و عمداً نام زنان را حذف کردند و آنها را از سجل سینمایی کنار گذاشتند: «سینما سالها بهعنوان ابزاری در دست مردان استفاده شد تا زن را از این حوزه دور کنند، در حالی که زنان واقعاً از همان ابتدا پایههای سینما را گذاشته بودند، مثلاً در سینمای شوروی بهترین تدوینگران زن بودند، اما همهی اینها عمداً نادیده گرفته شدهاند، زیرا آنها نمیخواهند زن بخشی از این هنر باشد، چون به خوبی میدانند که خلاقیت او تا چه اندازه میتواند سینما را به جلو ببرد.»
او گفت: «اما زنان از این مبارزه دست نکشیدهاند، و با گذشت زمان تعداد فیلمسازان زن افزایش یافته و این روند ادامه خواهد یافت.» او توضیح داد: «تیم فیلمی که ما ساختیم کاملاً از زنان بود، و آنها از چهار بخش کوردستان بودند. این مستند ما را در یک فضا جمع کرد و پیوندی میان زنان کوردی که در مناطق مختلف زندگی میکنند ایجاد کرد. من خودم شریک فیلمسازیام را در یکی از جشنوارهها ملاقات کردم، و به همین دلیل همیشه بر اهمیت این جشنوارهها و نقش آنها در ساخت پل میان زنان فعال در سینما تأکید دارم.»
فاتوش سترک در مورد اهمیت این مستند بهعنوان بخشی از حافظهی کوردی تأکید کرد که برای کوردها سینما جایگاه ویژهای دارد: «اگر سینما را بهعنوان حافظهای که تاریخ را حفظ میکند در نظر بگیریم، وقتی فیلمهای دههی نود را میبینیم ترکیبی از نمادهای واضح را مشاهده میکنیم. داستانهایی حول مفاهیمی مانند مرز، مهاجرت، جنگ و قتلهای مرموز شکل میگیرند. در سینمای دههی دو هزار هم این موضوعات تکرار شدهاند، اما شاید با کاهش نسبی در قصههای قتلهای مرموز نسبت به دههی نود.»
او ادامه داد: «پس از سال ۲۰۱۵ ما وارد مرحلهای کاملاً متفاوت شدیم؛ ما شاهد رویدادهای وحشتناک بودیم و شهرهای کامل نابود شدند، و حافظهی آن دوره در تعدادی از فیلمها ثبت شده است، و ما میتوانیم آن روزها را از طریق این آثار بهوضوح ببینیم. اهمیت سینما در توانایی آن برای ساختن یک حافظه و فرهنگ جمعی است، و نیز بهعنوان وسیلهای برای بازگشت به گذشته تا فراموش نکنیم و اجازهی فراموشی ندهیم.»
سفر هفت دختر یزیدی در فیلم «مه و شب»
فاتوش سترک دربارهی فیلم مستند خود «مه و شب در کوردستان» گفت که این فیلم داستانِ هفت دختر یزیدی را روایت میکند که همراه با خانوادههایشان از شنگال فرار کردند بعد از نجات از دست داعش، و سفری دشوار را شروع کردند که آنها را به باکور کوردستان رساند. او افزود که خانوادهها ابتدا در اردوگاه فیدانلیک سکونت کردند، و در آنجا فیلمبرداری آغاز شد و کارگاههای سینمایی با دختران برگزار شد. سپس اردوگاه تخلیه شد و آنها به اردوگاه AFAD در مدياد منتقل شدند، که بیشتر شبیه اردوگاه بازداشت بود زیرا هیچ فضای خاصی برای آنها تخصیص داده نشده بود.
او گفت که ایزدیها گفتهاند برخی همسایگان عرب در حمله به شنگال مشارکت داشتهاند، که این موضوع زخم روانی عمیقی بر آنها باقی گذاشته است، و حضور خانوادههای عرب در چادرهای مجاور مجدداً آن صدمات را بیدار میکرد. در اردوگاه البلدیه آنها میتوانستند بیرون بروند و بازگردند، اما در اردوگاه AFAD آنها را بهطور کامل منزوی کردند؛ آنها نمیتوانستند مکان را ترک کنند و به آنها اجازهی ورود هم داده نشد.
او توضیح داد که چون نتوانستند وارد اردوگاه شوند، به دختران یزیدی دوربینهای کوچک دادند تا خودشان از داخل اردوگاه فیلم بگیرند: بعداً، دختران هفتتایی در زمانهای مختلف به آلمان رفتند. بهنظر میرسید که سفرشان آنجا تمام شود، اما من فکر نمیکنم که مستندی که ما ساختیم پایان یافته باشد. رفتن آنها دری برای یک داستان جدید باز کرد که هنوز شکل میگیرد، چون آنها هنوز آواره هستند و نتوانستهاند به سرزمین خود بازگردند، و بزرگترین آرزوی آنها بازگشت به لالش است. فیلمبرداری این مستند ده سال کامل طول کشید.
پیشینهی حرفهای فاتوش سترک
فاتوش سترک در سال ۲۰۱۷ از بخش سینما و تلویزیون دانشگاه مرمره فارغالتحصیل شد. در طول سالهای تحصیلش در چندین شبکهی تلویزیونی و روزنامه کار کرد. همچنین سالها در مدیریت نمایشهای «روزهای سینمای کوردی» بهعنوان مجری مشارکت داشت. او در دو فیلم بلند و چهار فیلم کوتاه نیز بازی کرده است. در سال ۲۰۲۰ در مجلهی سینمای کوردی »تماشه« شروع به نوشتن کرد، و همان سال برنامهای را در اولین پادکست کوردی تهیه و اجرا کرد، که در آن به تاریخ سینما و نظریههای آن با سبک آرشیوی پرداخت، مهمانان بسیاری داشت و قسمتهایی دربارهی سینمای معاصر ارائه داد. پس از مدتی تحصیل زبان در اسکاتلند، به ترکیه بازگشت تا مسیر هنری و رسانهای خود را ادامه دهد.
او اکنون مشغول تهیهی مستند جدیدی است که موضوع آن کودکان کورد است که در نتیجهی برخورد با ادوات زرهی در باکور کوردستان جان خود را از دست دادهاند.