بحران هوای آلوده؛ از مدارس تعطیل تا جان‌های به خطر افتاده
بحران آلودگی هوا در شهرهایی مانند اورمیه، مهاباد، اشنویه، شاهین‌دژ و تهران، ناشی از ریزگردها، زندگی شهروندان را مختل کرده، سلامت عمومی را تهدید کرده و منجر به تعطیلی گسترده مدارس و موسسات آموزشی شده است.
فرشته ابراهیمی
مهاباد- امروز ۱۸ آذرماه، مدارس اورمیه، مهاباد، اشنویه و شاهین‌دژ برای دومین روز متوالی به دلیل آلودگی هوا تعطیل شدند. آلودگی هوا با ذرات معلق و گازهای مضر، زندگی شهروندان را در مناطق مختلف ایران و روژهلات کوردستان تحت‌تأثیر قرار داده است. ورود ریزگردها از غرب، فعالیت‌های صنعتی و وارونگی دما، بحران آلودگی را تشدید کرده‌اند. این شرایط که در روزهای اخیر به اوج خود رسیده، منجر به تعطیلی مدارس و موسسات آموزشی در شهرهای متعددی شده و نگرانی‌های جدی درباره سلامت عمومی ایجاد کرده است.
تعریف آلودگی هوا
آلودگی هوا به وجود ذرات ریز معلق در هوا گفته می‌شود که در ایران عمدتاً منشأ آن ورود توده‌های گرد و غبار از غرب کشور، یعنی بیابان‌های عراق و سوریه است. این پدیده به دلیل سدسازی‌های گسترده در ترکیه و ایران بر روی رودخانه‌های مرزی مانند دجله و فرات رخ داده است. این سدسازی‌ها باعث کاهش جریان آب در عراق و سوریه شده و زمینه‌ساز بیابان‌زایی و جنگل‌زدایی در این کشورها شده است. در نتیجه، توده‌های عظیم گرد و غبار از این بیابان‌ها وارد جو ایران می‌شوند. این ذرات ریز معلق معمولاً شامل PM₁₀ (ذرات با قطر کمتر از ۱۰ میکرومتر) و PM₂.₅ (ذرات با قطر کمتر از ۲.۵ میکرومتر) هستند. PM₂.₅ به دلیل اندازه بسیار کوچک خود، خطرناک‌تر است، زیرا می‌تواند به اعماق ریه‌ها نفوذ کرده و به خون منتقل شود.
این وضعیت در ایران به دلیل وارونگی دما تشدید می‌شود. وارونگی هوا زمانی رخ می‌دهد که هوای گرم در ارتفاع بالاتر بر هوای سرد سطح زمین غلبه کرده و مانع از صعود آلاینده‌ها به لایه‌های بالایی جو می‌شود. این پدیده در فصل‌های سرد سال، به‌ویژه در شهرهای صنعتی، به دلیل سوخت‌های فسیلی نظیر مازوت و فعالیت پتروشیمی‌ها، کارخانه‌ها و خودروها، آلودگی هوا را به سطح خطرناکی می‌رساند. در نتیجه، دود و آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی در لایه‌های پایینی جو به دام می‌افتند و کیفیت هوا را به شدت کاهش می‌دهند.
وضعیت فعلی آلودگی هوا
طی دو روز اخیر، شاخص کیفیت هوای بسیاری از شهرهای استان آذربایجان غربی و همچنین تهران به سطح «ناسالم» تا «بسیار ناسالم» رسیده است که تعطیلی مدارس، آموزشگاه‌های خصوصی و موسسات آموزشی را به دنبال داشته است. در اورمیه شاخص کیفیت هوا از ۱۴۴ در روز گذشته به ۱۵۴ امروز افزایش یافته است. اشنویه با افزایش شاخص از ۱۸۶ به ۲۰۶، در وضعیت «بسیار ناسالم» قرار گرفته است و مهاباد نیز با شاخص ۲۰۰ به مرحله خطرناک رسیده است. در شاهین‌دژ شاخص از ۱۶۴ به ۱۷۷ رسیده و ماکو با شاخص ۲۱۴ به یکی از آلوده‌ترین مناطق تبدیل شده است. در تهران نیز شاخص بالای ۱۶۰ ثبت شده که نشان‌دهنده وضعیت «ناسالم» است. این مقادیر طبق طبقه‌بندی AQI تأثیر جدی بر سلامت عمومی، به‌ویژه گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان و بیماران قلبی-تنفسی دارند. در نتیجه، آموزش به صورت غیرحضوری انجام شده و این اقدامات برای حفظ سلامت عمومی و کاهش اثرات مخرب آلودگی هوا اتخاذ شده است.
تاثیر آلودگی هوا بر سلامتی
آلودگی هوا شامل ذرات معلق و گازهای مضر است که سلامت انسان و محیط زیست را تهدید می‌کند. یکی از خطرناک‌ترین اجزای آلودگی هوا، ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرومتر (PM₂.₅) هستند. این ذرات به دلیل اندازه بسیار کوچک خود به‌راحتی از طریق تنفس وارد دستگاه تنفسی شده و به عمق ریه‌ها نفوذ می‌کنند. حتی امکان ورود این ذرات به جریان خون وجود دارد که می‌تواند به آسیب‌های جدی در سیستم‌های مختلف بدن منجر شود. در مقایسه با ذرات بزرگ‌تر مانند PM₁₀، PM₂.₅ خطر بیشتری دارد زیرا مدت طولانی‌تری در هوا باقی می‌ماند و به بافت‌های حساس بدن آسیب می‌رساند.
این ذرات تأثیرات جدی بر سلامت انسان دارند. مشکلاتی مانند التهاب مجاری تنفسی، تشدید بیماری‌هایی مانند آسم و برونشیت، و کاهش عملکرد ریه از اثرات کوتاه‌مدت آن هستند. در بلندمدت، این آلودگی می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی-عروقی، حملات قلبی و سرطان ریه را افزایش دهد. گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان و بیماران قلبی-ریوی بیشترین آسیب‌پذیری را دارند. منابع اصلی PM₂.₅ شامل سوختن سوخت‌های فسیلی در صنایع، پتروشیمی‌ها و خودروها است، در حالی که عوامل طبیعی مانند گرد و غبار و آتش‌سوزی نیز نقش دارند. این ذرات علاوه بر آسیب به سلامت، به محیط زیست نیز صدمه می‌زنند، از جمله کاهش دید و تخریب محصولات کشاورزی. توجه به کنترل این آلاینده‌ها برای حفظ سلامت جامعه ضروری است.
در خصوص وضعیت آلودگی هوا، با تعدادی از شهروندان گفت‌وگو کردیم.
ژیلا ر، یکی از دانشجویان دانشگاه اورمیه، درباره آلودگی هوا و تعطیل نشدن دانشگاه‌ها اظهار داشت: «با توجه به شرایط فعلی و میزان بالای آلودگی هوا که باعث کاهش دید به کمتر از یک کیلومتر شده است، مدارس و آموزشگاه‌ها تعطیل شده‌اند، اما دانشگاه‌ها همچنان حضوری هستند. این مسئله ما را مجبور می‌کند در این هوای آلوده به دانشگاه برویم و سلامت‌مان به خطر بیفتد.»
شلیر ع، فعال زیست‌محیطی، با اشاره به منشا آلودگی هوا و سدسازی‌ها گفت: «ورود توده‌های ریزگرد از سمت غرب نتیجه فعالیت‌های ضد محیط‌زیستی ایران و ترکیه است. ترکیه در دهه‌های اخیر، در قالب پروژه گاپ، چندین سد بزرگ روی رودخانه‌های دجله و فرات ساخته است. این پروژه که به‌نوعی تروریسم محیط‌زیستی محسوب می‌شود، به‌منظور تحت فشار قرار دادن کوردها در روژاوا، شهروندان شرق سوریه، و مناطق باشور کوردستان و عراق اجرا شده است. عوارض ناشی از گرد و غبار بر سلامت شهروندان به حدی جدی است که سالانه صدها، بلکه هزاران نفر جان خود را از دست می‌دهند.»
وی افزود: «در حال حاضر، بیش از ۷۰ درصد کانون‌های گرد و غبار جهان در عراق و سوریه قرار دارند. مقابله با این بحران تنها با همکاری منطقه‌ای و دست برداشتن دولت ترکیه از استفاده از آب به‌عنوان ابزار فشار بر کوردها ممکن است. همچنین باید در مناطق مستعد گرد و غبار اقدام به درختکاری شود، چرا که هر هکتار جنگل قادر است سالانه چندین تن گرد و غبار را جذب کند و از انتشار آن جلوگیری نماید. گرد و غبار نه‌تنها بر سلامت انسان، بلکه بر محیط زیست نیز اثرات منفی گسترده‌ای دارد.»