مرکز خبر- دریاچه اورمیه که زمانی نماد حیات و زیست‌پذیری شمال‌غرب ایران بود، به پهنه‌ای خشک و نمکی بدل شده است. کاهش ۱۰۰ درصدی حجم و مساحت دریاچه، گسترش گردوغبار نمکی، و تشدید فشار بر کشاورزی و معیشت روستاییان، زنگ خطر یک مهاجرت گسترده را به صدا درآورده است. کارشناسان می‌گویند «راه‌حل‌ها موجود است، اما اجرا نشده» و هشدار می‌دهند که ادامه وضع موجود، آینده‌ای غیرقابل زیست برای منطقه رقم خواهد زد.

رضا حاجی‌کریم، رئیس هیئت‌مدیره فدراسیون صنعت آب ایران، دریاچه اورمیه را به «بیمار اورژانسی رو به اغما» تشبیه کرد و می‌گوید طوفان نمک آغاز شده و تبعات آن بر سلامت، کشاورزی و زیست‌پذیری منطقه تازه شروع ماجرا است.

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب نیز با انتقاد از مدیریت نادرست منابع آبی و کشاورزی، اعلام کرد که با وجود صرف هزینه‌های سنگین، کاهش مصرف کشاورزی که محور اصلی احیای دریاچه بود، هرگز اجرایی نشد. او افزود که نه‌تنها مصرف کاهش نیافته، بلکه سطح زیرکشت نیز افزایش یافته است.

حاکم ممکان، نماینده اورمیه در مجلس شورای اسلامی، با اشاره به مهاجرت تدریجی مردم از روستاهای اطراف دریاچه، این وضعیت را «تهدیدی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جدی» دانست. او هشدار داد که انتشار گردوغبار نمک سلامت عمومی را تهدید می‌کند، منابع آبی را کاهش داده و خطر فرونشست زمین را افزایش می‌دهد.

فریبرز ناطقی الهی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، نیز نسبت به بروز بیماری‌های تنفسی و سرطان‌های غیرعادی در اثر ریزگردهای نمکی هشدار داد و گفت این بحران می‌تواند تا استان‌های زنجان و قزوین نیز گسترش یابد.

رضا حاجی‌کریم، رئیس هیئت مدیره فدراسیون صنعت آب، طوفان نمک و افزایش درجه حرارت به خاطر انعکاس خورشید را که همه از تبعات خشک شدن دریاچه اورمیه است، «شروع ماجرا» نامیده که زندگی و زیست‌پذیری در منطقه را تحت‌تاثیر قرار داده و «از بین می‌برد.»

محمود طاهری، نماینده شبستر در مجلس، نیز با اشاره به «تهدید» سلامت مردم به دلیل طوفان‌های نمکی، خواستار رسیدگی هرچه سریع‌تر به وضعیت دریاچه اورمیه شد.

محمود طاهری در تذکری شفاهی خطاب به رئیس جمهور، وزیر نیرو و رئیس سازمان محیط زیست، گفت که «خاک حاصلخیز منطقه به خاطر وضعیت دریاچه ارومیه نابود شده و امنیت زیستی آن به خطر افتاده و کشاورزی و دامداری مردم را دچار آسیب کرده است.»

دریاچه اورمیه، که زمانی بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران بود، طی دو دهه گذشته به‌دلیل مدیریت ناپایدار منابع آب، سدسازی گسترده و خشکسالی شدید، به‌شدت کوچک شد و در آستانه نابودی کامل قرار گرفت.

خشک شدن دریاچه اورمیه در سال‌های اخیر علیرغم وعده دولت‌ها بازتاب زیادی در افکار عمومی داشته است و کارشناسان محیط زیست بارها درباره تأثیرات این اتفاق بر مناطق وسیعی از ایران هشدار داده‌اند.

به گفته کارشناسان، مشکلات نه از نبود مطالعات، بلکه از عدم اجرای راهکارها ناشی می‌شود. طرح‌های ستاد احیای دریاچه شامل تغییر الگوی کشت، توقف برداشت غیرمجاز و رهاسازی پایدار حقابه، به دلیل نبود پیگیری مستمر یا اجرا نشدند یا نیمه‌کاره رها شدند.

 

نقش کشاورزی و مدیریت غلط آب

بخش کشاورزی مهم‌ترین عامل خشکی دریاچه معرفی می‌شود. طی ۴۰ سال گذشته سطح زیرکشت در حوضه آبریز بیش از شش برابر شده است. باغات سیب، یونجه‌کاری و چغندر قند، عمده‌ترین کشت‌های پرمصرف منطقه‌اند.

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور، دریاچه اورمیه را «نماد مدیریت غلط آب و کشاورزی» دانسته و تأکید کرده است: بدون کاهش واقعی ۴۰ درصدی مصرف کشاورزی، هیچ امیدی به احیا وجود ندارد.

او با تاکید چندباره بر نقش کشاورزی و مصرف بی‌رویه آب در رسیدن دریاچه اورمیه به شرایط فعلی، هشدار داده که با روش‌های گذشته امیدی به احیای دریاچه وجود ندارد و این کار نیازمند «تصمیم‌های جدی و عملگرایانه است، نه صرفا مصاحبه و وعده.»

براساس گزارش‌های رسمی، از سال ۱۳۵۷ تا ۱۴۰۳ سطح زیر کشت در حوضه آبریز اورمیه بیش از شش برابر شده است.

در همین زمینه، عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور، اخیراً اعلام کرد که اگر ۳۱ هزار هکتار از اراضی کم‌بازده و بلندآب از چرخه تولید خارج شود و ۲۵ هزار هکتار یونجه‌کاری جای خود را به محصولات راهبردی بدهد، می‌توان حدود ۴۷۵ میلیون مترمکعب آب در حوزه دریاچه صرفه‌جویی کرد.

این در حالی است که کارشناسان می‌گویند نیاز زیست‌محیطی سالانه دریاچه اورمیه دست‌کم سه میلیارد مترمکعب است و همین مقدار نیاز پایه‌ای نیز در حالی است که دریاچه ارومیه در اوج تاریخی خود در سال ۱۳۷۰ بیش از ۳۲ میلیارد مترمکعب آب داشت.

 

طوفان نمک و پیامدهای اجتماعی

خشکی بستر دریاچه، ریزگردهای نمکی را آزاد کرده که سلامت مردم و محیط‌زیست را تهدید می‌کند. کارشناسان از افزایش بیماری‌های تنفسی و حتی سرطان‌ها هشدار داده‌اند.

نمایندگان مجلس از «مهاجرت آرام» روستاییان اطراف خبر می‌دهند. این مهاجرت می‌تواند به تخلیه بخش‌های بزرگی از اورمیه و تبریز منجر شود. عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان محیط‌زیست، پیش‌تر گفته بود: اگر روند ادامه یابد، تا چهار میلیون نفر ناچار به ترک تبریز و شهرهای اطراف خواهند شد.

 

راهکارهای روی کاغذ مانده

کارشناسان می‌گویند احیای دریاچه اورمیه نیازمند اقدامات سخت اما عملی است:

تغییر الگوی کشت: کاهش سطح باغات سیب، یونجه و چغندر و جایگزینی با محصولات کم‌آب‌بر و گلخانه‌ای.

مدیریت منابع آب: مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، کنترل برداشت با کنتور هوشمند، رهاسازی پایدار حقابه اکولوژیک.

معیشت جایگزین: ارائه بیمه، آموزش و تسهیلات برای کشاورزان جهت جلوگیری از فروپاشی اقتصادی.

مدیریت بحران سلامت: ایجاد سامانه هشدار ریزگردهای نمکی و پایش کیفیت هوا در مناطق حساس.