سویدا خراسانی

خراسان - در یکی از مزارعی که در حال کشت زعفران بودند یکی از زنان پرتلاش و خلاق روستایی زعفران کار را دیدم و با او گفت‌وگویی کوتاە در مورد کارش انجام دادم.

اسمرعلی آبادی « فامیلی مستعار»، یکی از زنان زعفران کار در یکی از روستاهای بجنورد است که گویی با استعداد و آگاهی که در زمینه زعفران دارد توانسته است دست دلالان را در این روستا کوتاه کند و می‌شود گفت تقریبا سودآوری در حدود دوبرابر نسبت به سال‌های قبل برای خانواده و اقوامش به ارمغان بیاورد.

اسمر در مورد کارش می‌گوید: کاشت و برداشت زعفران را بسیار دوست دارم رنگ بنفش مزرعه آرامش خاصی به من می‌دهد از زمان کودکی در کنار پدر و مادرم در این زمین‌ها کار کرده‌ام و دیده‌ام که حاصل دسترنج خانواده‌ام که با این سختی بدست می‌آید با قیمت‌های بسیار پایین به دلال فروخته می‌شد تا اینکه دو سال پیش تصمیم گرفتم خودمان محصولمان را مستقیم به بازار عرضه کنیم که اوایل پدرم با این کارم مخالفت کرد و نمی‌خواست ریسک کند اما بالاخره توانستم او را راضی کنم و در شبکه‌های مجازی توانستم با ایجاد یک کانال عرضه مستقیم زعفران بزنم که با تلاشم توانستم رضایت مشتریان را چنان جلب کنم که حتی گاهی انقدر تقاضای زعفران بیشتر  است که مشتری‌ها برای برداشت‌های بعدی نیز پیش پرداخت می‌دهند چون قیمت‌های ما بدون وجود واسطه‌ها و منصفانه به دست مردم می‌رسد و اینگونه هم کشاورز و هم مصرف کننده راضی هستند و حالا انقدر میزان تقاضا بالا رفته که زعفران اقوام را نیز در همین شبکه اجتماعی می‌فروشم.

تلاش کردم با دیگر زنان زعفران کار نیز هم صحبت شوم اما آنها کە همە زنانی میانسال بودند کە بیشتر عمر خود را در مزارع بەسر بردەاند گویی سخنی برای گفتن نداشتن اما این زنان سخت کوش روستایی با وجود تمام مشقت‌ها و موانع و نابسامانی‌هایی که در مزارع زعفران متحمل می‌شوند،کار در مزرعه بنفش را با هیچ چیز دیگر عوض نمی‌کنند چرا که سحر زعفران با وجود همه نابسامانی‌ها در وجود آنان رخنه کرده است.

ایران بزرگترین کشور تولید کننده زعفران در جهان است که استان خراسان اصلی‌ترین و مهمترین منطقه در تولید زعفران قلب تپنده این طلای سرخ در ایران  است. زعفران این ادویه باارزش با خواص دارویی بی‌نظیری که دارد طلای سرخ لقب گرفته که می‌تواند به یک برگ برنده اقتصادی بدل شود زیرا که کشت این محصول نیاز به آب فراوان ندارد، کاشت و داشت و برداشت آن می‌تواند فرصت‌های شغلی مناسبی را ایجاد کند، حمل و نقل آن گران تمام نمی‌شود و توان ارزآوری بالایی دارد اما با توجه به نبود زیر ساخت‌های صادراتی و تکنولوژی و سوءمدیریت در این بخش و نا کارآمدی نهادها و مسئولان مربوطه، حاصل دسترنج زعفران کاران خراسان عمدتا به جیب دلالان بازار ریخته می‌شود.

کشت طلای سرخ که از دیرباز در خراسان متداول بوده و مهمترین وسیله ارتزاق بسیاری از روستاییان این مناطق است.

 

نقش زنان کشاورز در کشت و تولید زعفران

چند روزیست که مرحله کشت طلای سرخ «زعفران»، در خراسان آغاز شده است طلای سرخی که با دستان توانمند زنان و دختران روستایی با وجود تمام مشقت‌ها در زمین‌های کشاورزی کاشته می‌شود. محصولی که در تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت و پاک کردن و بسته بندی آن زنان نقش اصلی را بر عهده دارند.

با وجود پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن بسیاری از امور کشاورزی زعفران، این محصول در بیشتر روستاها به روش سنتی کاشت می‌شود و هنوز هم مانند هر محصول دیگری به نیروی کار انسانی زیادی نیاز دارد و این نیرو نقشی اساسی در تولید زعفران ایفا می‌کند. زنان در بین این نیروی کار، نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند، هر یک از زنان روستایی، بر اساس مهارت‌ها و توانایی‌های خود در بخش‌های مختلف فرایند تولید زعفران فعالیت می‌کنند.

تنها مرحله داشت زعفران که شامل آبیاری، کوددهی و شخم‌زنی زمین قبل از گل‌دهی زعفران است،  به عهده نیروی کار مرد است. اما نقش زنان در تولید زعفران بیشتر در مراحل کاشت، برداشت و فرآوری، پررنگ است. به این صورت که قبل از کاشت پیازها در زمین، معمولا زنان روستایی اقدام به تمیز و ضدعفونی کردن پیازها می‌کنند و پس از آماده‌سازی زمین و ایجاد شیارهایی برای کاشت پیازهای زعفران، بخش زیادی از نیروی کاری که پیازها را درون این شیارها قرار می‌دهند از زنان و کودکان تشکیل می‌شود. همچنین زمانی که قرار است پیازها را به‌صورت دستی «پس از گذشت حدود ٧ سال» از خاک بیرون بیاورند، زنان این کار را انجام می‌دهند.

در مرحله برداشت و فرآوری زعفران از زنجیره ارزش زعفران ایرانی، زنان مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کنند و در واقع کار اصلی زنان در این مرحله شروع می‌شود؛ چراکه نقش اصلی در چیدن گل از زمین، پاک کردن گل‌ها، جداسازی کلاله‌های زعفران و خشک کردن و نگهداری از آن، عمدتا به عهده زنان است، بنابراین جایگاه و نقشی که زنان در تولید زعفران دارند، موضوعی انکارناپذیر است. مزیت‌های زنان نسبت به مردان در تولید زعفران بدلیل سرعت عمل و دقت بالای زنان، حساسیت بیشتر هنگام برداشت و فرآوری زعفران است که باعث پررنگ‌تر شدن نقش آن‌ها می‌شود با توجه به میزان مشارکت زنان در مراحل مختلف تولید زعفران اولین چیزی که در این مزارع نمایان می‌شود تفاوت‌های چشمگیر در سایه شکاف جنسیتی و قوانین تبعیض آمیز است که در شرایط و روش‌های تولید یکسان نبوده و از زنان تنها به عنوان کارگران روز مزد استفاده می‌شود.

در موسم برداشت، زنان سختکوش خراسانی چشم به مزارع و گل‌های بنفش دوخته و با تحمل زحمت‌های طاقت فرسا محصول خود را روانه بازار می کنند، محصولی که برای کاشت، داشت، برداشت و پاک کردن آن مشق‌تهای فراوانی را متحمل می‌شوند اما به دلیل نابسامانی‌های موجود و عدم مدیریت صحیح و وجود دلالانی که تمام سود زعفران به جیب آنها سرازیر می‌شود و نوسانات شدید قیمت‌ها، طلای سرخ کام آنان را آنچنان که باید شیرین نمی‌کند.

 

زنان و زعفران دخترپیچ

زعفران دخترپیچ  نوعی از زعفران که با نام دختر در آمیخته است که با نام‌های دیگری همچون زعفران دسته، رشته یا مادر «معمولا با عنوان زعفران درجه چهار»  هم شناخته می‌شود، یکی از انواع زعفران است که به دلیل فرخوردگی بیشتر آن نسبت به انواع دیگر زعفران و زیاد بودن قسمت‌های سفید و زرد آن «که رنگ‌دهی کمتری دارند» قیمت پایین‌تری در بازار دارد. زعفران دخترپیچ شامل یک رشته کامل از زعفران است و از بخش سفیدرنگ «ریشه» بخش زردرنگ «خامه» و قسمت قرمزرنگ کلاله تشکیل شده است، بنابراین تمام خواص موجود در این سه بخش را شامل می‌شود و کشاورزان و افراد بومی معتقدند که به دلیل خاصیت بیشتر این زعفران، برای استفاده خانواده‌ها مناسب‌تر است.

دلیل نام‌گذاری این زعفران سنت‌های خاصی است که از گذشته در برداشت و دسته‌بندی آن در استان خراسان وجود داشته است و می‌توان آن را یکی از زعفران‌های مهم در فرهنگ خراسان دانست. دسته‌بندی رشته‌های زعفران دخترپیچ از گذشته تا به امروز توسط زنان خانوارهای روستایی انجام می‌شده است و در واقع آن‌ها، این رشته‌ها را به‌هم می‌پیچیدند. به همین دلیل به آن زعفران دخترپیچ می‌گویند.

زنان در تمام جوامع، خصوصا جوامع روستایی، نقش مهمی در کنار خانواده برای معیشت خود ایفا می‌کنند. در زنجیره ارزش زعفران ایرانی هم زنان زیادی به فعالیت می‌پردازند و به‌طورکلی تجارت زعفران موجب اشتغال‌زایی هر چه بیشتر کشاورزان و سایر افراد دخیل در فرایند تولید زعفران می‌شود، ولی شکاف‌های جنسیتی  و تبعیض های حقوقی که در تمام عرصه های اشتغال در ایران به وفور به چشم میخورد  از قدیم الایام زنان را به ابزاری برای بیگاری کشیدن مبدل کرده بودند اما چند سالیست که در ایران به دلیل حضور زنان در فضای مجازی و استفاده از اینترنت با نسل آگاهی از زنان روبرو هستیم که یادگرفته‌اند مقاومت را خودشان خلق کنند و این نه تنها در شهرها بلکه در روستاها نیز رویت می‌شود با اینکه حکومت و قانون همیشه در اشکال گوناگون در مقابل زنان ایستاده تا قدرت تغییر را از آنها بگیرد اما تلاش و مقاومت زنان در تمام عرصه‌ها نشان دهنده بالا رفتن قدرت آنان و تضعیف روزافزون حاکمیت در مقابل زنان را نشان می‌دهد.