مالفا محمد

مركز خبر- در تمدن‌های قبل از خلافت اسلامی در ایران، زنان از مناصب رهبری کنار گذاشته می‌شدند، اگرچه برخی منابع ذکر کرده‌اند که آنها به صفوف مبارزان پیوستە و قدرت را به دست گرفتند و حتی زمانی که توانستند به قدرت برسند یا ارتش را رهبری کنند نمی‌توانستند قوانینی که جنسیت آنها را تحت فشار قرار می‌دهد، تغییر دهند. قوانین ایران نسبت به زنان ناعادلانه بود و اگر خطایی هر چند کوچک از آنها مرتکب می‌شد، آنها را با سخت‌ترین مجازات‌ها مجازات می‌کرد.

 

شاهنشاهی هخامنشی... اولین منشور حقوق بشر

امپراتوری هخامنشی (۵۵٠ – ٣٣٠ قبل از میلاد) یکی از قدرتمندترین امپراتوری‌های گذشته بود که در طول تاریخ خود، دورەی طولانی گسترش را از طریق پادشاهی‌های کشورهای خاور نزدیک باستان تشکیل داد سپس سیروس دوم، معروف به کوروش یا کوروش کبیر (۵۵٩- ۵٣٠ قبل از میلاد) بنیانگذار امپراتوری هخامنشی شد.

این امپراتوری بر پایەی وراثت حکومت در خاندان سلطنتی در ایران و تداوم سلسله‌های سلطنتی پس از سلسله هخامنشی مانند دودمان اشکان و ساسانی استوار است. به گفتەی مورخان، برای اولین بار ایرانیان به دستور کوروش دوم پادشاه هخامنشی منشور حقوق بشر را تدوین کردند که قوانین آن بین مدنی و قضایی متفاوت بود، اما به ندرت اطلاعات و منابعی دال بر حقوق و وضعیت زنان در منشور وجود دارد اگرچه بیشتر مورخان ذکر کرده‌اند که امپراتوری به آزادی‌های فردی و مذهبی همه مردم و ملت‌های تابع آن احترام می‌گذارد.

هخامنشیان قوانین اخلاقی، نظام خانواده مردسالاری و تعدد زوجات را از امپراتوری ماد سلب کردند و زنان حق اداره‌ی امور کشور را یافتند و ویژگی این دوره استفاده زنان از زینت و ابزار‌های تزئینی بود.

زن حق داشت با آزادی کامل و بدون اینکه چیزی بر صورتش بگذارد در میان مردم رفت و آمد کند می‌توانست دارای اموال غیر منقول و تصرف در امور آن باشد و علاوه بر آن می‌توانست به نام او یا با وکالت امور همسرش را اداره کند. به این ترتیب زنان مجاز به انجام معاملات تجاری بودند و حق ارث خود را نیز به دست آوردند.

اگرچه داریوش اول (۵۵٠ ق.م. - ۴٨۶ق.م.) سیاست کوروش دوم را که تسامح و قانونگذاری انسانی است ادامه داد، اما در زمان سلطنت او ناآرامی‌هایی به وجود آمد تا جایی کە موقعیت زنان را تنزل داده و آنها را خوار و نجس برشمرد، چنانکە بر آنان تحمیل شدە بود در مراسم مذ‌هبی و برافروختن آتش مقدس صورت خود(دهان و بینی) را بپوشانند، سپس تبدیل به چادر و پوششی کامل شد که زنان از سر تا پا می‌پوشیدند و اینجا آغاز پوشیدن چادر برای زنان بود.

 

زنان در نصب پادشاهان نقش داشتند

اکثر حاکمان با حمایت شاهزاده خانم‌ها و ملکه‌ها به قدرت می‌رسیدند. ملکه کاساندان، قدرتمندترین زن دربار هخامنشی، همراه با همسرش کوروش دوم، در فرمانروایی امپراتوری سهیم بود و به خاطر اقتدار پدرسالار حاکم بە طور غیرمستقیم در تصمیم‌گیری‌های سیاسی امپراتوری مشارکت داشت. به گفتەی هرودوت مورخ یونانی، پادشاه پس از مرگ او در امپراتوری عزاداری عمومی اعلام کرد.

تصویری از مقبرەی احتمالی ملکه کاساندان در محوطەی باستانی زندان سلیمان، در ایران بین گذشته و حال، توسط نویسندگان آبراهام ولنتاین و ویلیامز جکسون در سال ١٩٠٧ یافت شد.

در مورد دخترش آتوسا (۵۵٠ – ۴٧۵ قبل از میلاد)، او بین سال‌های (۵٢٢ – ۴٧۵ قبل از میلاد) تاج و تخت را به دست گرفت. نام او بە معنای ماهر یا تحصیل کردە و بە گفتەی برخی از مورخان بە معنای اهدا کنندە یا جریان است.

آتوسا با برادر ناتنی خود کمبوجیه دوم که بین ۵٣٠ تا ۵٢٢ قبل از میلاد بر کشور حکومت می‌کرد ازدواج کرد. او همچنین با بردیا برادر کوچکتر کمبوجیه دوم ازدواج کرد و بعدها هنگامی که بردیا توسط دارا اول (داریوش اول) سومین پادشاه هخامنشی شکست خورد. او به دلیل شدت قدرت و نفوذ در جامعه و اینکه او از نوادگان مستقیم کوروش بزرگ بود، با آتوسا ازدواج کرد.

آتوسا نقش مهمی در خاندان سلطنتی هخامنشی داشت و در دربار سلطنتی بدون مناقشه از قدرت مطلق برخوردار بود. هرودوت می‌گوید که آتوسا ملکەی بیش از ٢٨ کشور در زمان داریوش اول هخامنشی (۵٢١ -۴٨۶ قبل از میلاد) بوده است. قدرت تحمیل اقتدار خود بر دربار شاه پسرش خشایارشا اول را که پسر بزرگ داریوش اول نبود به جانشینی پدرش واداشت.

به گفتەی برخی از مورخان، آتوسا در نقش رستم یا به قول محلی صلیب ایرانی دفن شده است، محوطه‌ای باستانی  که در دره‌ای در ١٢ کیلومتری شمال غربی شهر باستانی تخت جمشید واقع شده است، در حال حاضر در نزدیکی استخر و شیراز در استان فارس ایران قرار دارد. این محوطه دارای کتیبه‌های سنگی حکاکی شده بر روی صخره است، همچنین شامل چهار مقبره برای پادشاهان ایران از جمله آرامگاه آتوسا است.

 

آرتمیسیا... الهه شکار، طبیعت و بیابان

شاهزاده آرتمیسیا، ملکه سابق هالیکارناسوس (بدروم کنونی) که اصالت یونانی دارد، با رهبری ناوگان دریایی ایران در زمان سلطنت همسرش خشایارشا یکم، در نبرد سالامیس که علیه یونانیان برگزار شد، قوانین را زیر پا گذاشت، قوانین ناعادلانه‌ای را علیه زنان وضع کرد و آنها را از شرکت در جنگ یا هر فعالیت دیگری منع کرد و پس از خشایارشا در ۴٨۵ ق.م قدرت را به دست گرفت.

آرتمیسیا پیش‌بینی کرد که نبرد سالامیس بین ایرانیان و یونانی‌ها به دلیل قدرت یونانیان به نفع ایرانیان پایان نخواهد یافت، اما ایرانیان توصیه‌های او را نادیده گرفتند و با وجود آن او ارتش خود را به داخل نبرد هدایت کرد و هنگامی که آرتمیسیا خود را بین نیروهای یونان باستان و کشتی‌های متحدان ایرانی خود گرفتار یافت، یونانیان را فریب داد و در نبرد پیروز شد. هرودوت او را ستود و خاطرنشان کرد که کشتی‌های او از بهترین کشتی‌های فرماندهی ناوگان ایرانی بودند.

در سال ٣٣٧ قبل از میلاد پادشاه یونان ماوسولوس شهر هلیکارناسوس که شهر بدروم امروزی است را به عنوان پایتخت پادشاهی خود کاریا که در غرب آناتولی (ترکیه کنونی) قرار دارد، قبل از تکمیل مقبرە  گرفت سپس  ملکه آرتمیسیا، دستور تکمیل ساخت مقبره را صادر کرد و مجسمه‌ای از او در حال حاضر در کنار مجسمه پادشاه ماوسولوس در محل مقبره شهر بدروم به نمایش گذاشته شده است. همچنین مجسمەی دیگری از او در موزهەی بریتانیا وجود دارد که از سنگ مرمر پنتلیک تراشیده شده است.

بر اساس اسطوره یونانی، آرتمیسیا الهەی شکار طبیعت و بیابان، خانواده‌ای از گیاهان با توانایی‌های دارویی را به قنطور، موجودی اسطوره‌ای در اساطیر یونانی که دارای بدن اسب، تنه و سر یک انسان است اعطا کرد، بە افتخار او قنطور نام گیاهان را آرتمیسیا گذاشتە کە بە افسنتین برگرفتە از نام او نیز معروف است.

 

ازدواج با محارم و تعدد زوجات

قوانین و مقررات امپراتوری‌های ایران با زنان به عنوان یک کالا برخورد می‌کرد، بنابراین اجازه فروش و کشتن آنها داده می‌شد و زنان کاملاً تابع اقتدار مردان بودند، علاوه بر آن تعدد زوجات که بدون هیچ محدودیت و قید و شرطی رواج داشت.

ازدواج با محارم زنان در دوران حکومت چهار سلسله رواج داشت و فرمانروایان آنها به این نوع ازدواج مشهور بودند.کمبوجیه دوم پادشاه هخامنشی با خواهر خود ملکه آتوسا ازدواج کرد. آخرین پادشاه امپراتوری ساسانی یزدگرد دوم کە در اواخر قرن پنجم میلادی بر امپراتوری حکومت کرد، با دخترش ازدواج کرد و سپس او را کشت. اما دلیل این امر تاکنون در منابع تاریخی ذکر نشده است. همچنین بهرام جوبین، یکی از رهبران ایرانیان ساسانی که در قرن ششم میلادی بر کشور حکومت می‌کردند، با خواهر خود ازدواج کرد و بسیاری از مورخان باستانی مانند هرودوت و فیلون اسکندریه این را در نوشته‌های خود ذکر کرده‌اند، اما هیچ منبعی وجود ندارد نام آنها را به ثبت کردە باشد.

کشیش‌ها ازدواج در خانواده‌های سلطنتی را تبلیغ کردند و ادعا می‌کردند که این یک سنت دینی اجباری است و همچنین ادعا می‌کردند که ازدواج‌های محارم قوی‌ترین مردان، زنان با شخصیت خوب و بیشترین تعداد فرزندان را به وجود می‌آورد.

در میان عوام، ازدواج نامنظم رایج بوده است، یعنی مرد حق دارد زن خود را برای مدت معینی به مرد دیگری واگذار کند و زن حق اعتراض نداشته و عقد به موجب عقد شرعی واقع شده است. شوهر موقت موظف بود در مدت اجاره از زن مواظبت کند و با او مانند کنیز رفتار کند چنانکە این حق مالکیت در کشور گسترش یافت و مردان قوی حق داشتند زن ضعیف و دخترانش را بە دست آوردە و پسرانش را با او شریک ‌سازد، پس آنها را نزد خود می‌برد و در خانه‌اش شریک می‌شد.

در هنگام حیض، زن را به جای دورافتاده‌ای خارج از شهر تبعید می‌کردند و جایز نبود کسی با او اختلاط کند، مگر خدمتکارانی که مایحتاج غذا و نوشیدنی و غیره را برای او فراهم می‌کردند، خادمان هم هنگام خدمت بینی، گوش و دست خود را می‌پوشاندند بە این باور کە اگر بە آنها و اشیاء اطرافشان دست بزنند پاکی خود را از دست خواهند داد.

 

اشکانی، اشکانیان و تفکیک جنسیتی

در عصر اشکانی و اشکانیان، خیانت همسر شدیدترین مجازات‌ها را در پی داشت و این دو سلسله بدون اینکه مانعی برای آن‌ها در نظر گرفته شود، طلاق را برای مردان و حتی زنان مجاز می‌دانستند. تعدد زوجات یکی از آداب و رسوم رایج در جامعه مردسالار بود، اگر امکاناتشان این امکان را به آنها می‌داد و مردان حجاب و گوشه‌گیری را بر زنان تحمیل می‌کردند.

زنانی که اسیر می‌شدند، آزادتر از دیگران بودند، زیرا تا آخرین زمان‌ها در دربار پادشاهان اقتدار قوی داشتند. از نظر آنها سقط جنین نسبت به سایر جرایم جرم سنگین‌تری بود و زنی که به سقط جنین متوسل می‌شد مجازات اعدام داشت.

زنان طبقات بالا جرأت خروج از خانه خود را نداشتند مگر در بە طور پنهانی و اجازه نداشتند در ملاء عام با مردان اختلاط کنند و برای زنان متاهل دیدن هر مردی ممنوع بود، حتی اگر نزدیکترین آنها مانند پدران و یا برادرانشان باشند.

پادشاهان اشکان از میان زنان اشکانیان ملکه‌هایی را انتخاب می‌کردند، با بقیه زنان دربار سلطنتی به عنوان کنیز یا خواننده رفتار می‌شد و در زمان جنگ، ملکه‌ها در قصر می‌ماندند و بقیەی زنان ارتش را همراهی می‌کردند. زنان در مراسم تحلیف ملکه‌ها بر اساس ظاهر متمایز می‌شدند. پادشاهان از میان خوانندگان و آوازخوانان کسانی را که اندام برازنده و چهره‌ای زیبا داشتند انتخاب می‌کردند و با آنها ازدواج می‌کردند و بیشتر کنیزهای پادشاهان یونانی اصل بودند.

زنان به طور کلی از مردان منزوی بودند و در مجالس آنان نمی‌نشستند، شاهان اشکان بر خلاف شاهان هخامنشی بودند، به زنان اجازەی دخالت در امور آنان را نمی‌دادند. اما برخی از حکومت‌ها دارای استثناهایی بودند چنانکه ملکه موزا مادر پادشاه فراتیس پنجم، نمونه بارز دخالت زنان در امور کشور است.

زن در سلسله سلوکی همان زن دو سلسله پس از او بود و به گفتەی مورخان و نویسندگان، منابع و شواهدی که در مورد وضعیت زنان وجود دارد، با وجود این که سلسله سلوکی برای مدت طولانی دوام آورد، اندک است. سلسله هلنیستی که نام آن به بنیانگذار خاندان حاکم برمی‌گردد، سلوکوس اول نیکاتور، یکی از رهبران ارتش اسکندر مقدونی، پس از مرگ اسکندر مقدونی  تأسیس شد و در طول قرن سوم و دوم قبل از میلاد بر منطقه غرب آسیا حکومت می‌کرد.

 

امپراتوری ساسانی

زنانی که در دوران حکومت ساسانی مورد تنفر مردان قرار می‌گرفتند، به محض اینکه با اثبات بی وفایی به شوهرانشان متهم می‌شدند، هیچ راه گریزی از خودکشی نداشتند.

ساسانیان در ربع دوم قرن سوم پس از میلاد قدرت را به دست گرفتند و در زمان سلطنت سلسله آنها هنر ایرانی جدیدی در کشور پدید آمد که هنر رنسانس ملی ایران به حساب می‌آمد در آن ساخت تالار مربعی دارای یک گنبد در طول چهار دهه گسترش یافت و با آن ایوان و طاق و تأسیسات با تزئینات گچبری که در آن نقش داشت تزئین می‌شد و زنان این کار را بر عهدە می‌گرفتند.

قباد بن فیروز جانشین پادشاه خسرو اول شد که مشهورترین پادشاه ساسانی است که اصلاحاتی را در حکومت حاکم ساسانی انجام داد، اما با وجود آن رفتار با زنان بدون تغییر ادامه یافت تا اینکه هرمز چهارم بن کسری انو شیروان پسر قباد را به دست گرفت. خسرو دوم قدرت را به دست گرفت دوره گسترش و احیای انواع هنرها و علوم پایان یافت و به زودی همه چیز فرو ریخت.

پس از کشته شدن خسرو دوم، هرج و مرج به مدت ١۴ سال گسترش یافت و در این مدت ١٢ پادشاه حکومت کردند و از جمله این فرمانرواها دو دختر خسرو دوم (بوراندخت - آذرمیدخت) بودند، اما قوانین حاکم در امپراتوری را تغییر ندادند.

پوراندخت پس از مرگ شهربراز، رهبر نظامی که پس از ترور پسر عمویش، اردشیر سوم، که هنوز کودک بود، خود را پادشاه اعلام کرد و بر تخت سلطنت نشست و بر نوسازی زیرساخت‌ها، کاهش مالیات‌ها و ضرب ارز جدید با تصویر آن کار کرد. در موزه ارمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه سکه‌ای وجود دارد که روی آن تصویر ملکه بوراندخت نقش بسته است.

پوراندخت که ملقب به السعیده دختر مریم دختر قیصر بود، در دورەی اول بین سال‌های (۵٢٩ -۶٣١ ) و دوره دوم بین سال‌های (۶٣١ -۶٣٢) حکومت ساسانی را به دست گرفت. او به خرد و عدالت شهرت داشت.

با این حال، تمام تلاش‌های او برای بازگرداندن اقتدار مرکزی تاج و تخت ساسانی به دلیل جنگ‌های داخلی ناکام ماند و برخی از مورخان بر این باورند که او کشته شده و برخی دیگر احتمال می‌دهند که او از سمت خود استعفا داده است و دلیل آن بازگشت او به قدرت پس از خواهرش آذرمیدخت پس از مرگ وی عنوان می‌کنند.

به گفتەی مورخان، سی و دومین ملکەی شاهنشاهی ایران، آذرمیدخت خواهر ملکه پوراندخت، تنها حدود شش ماه یعنی در سال ۵٣١ بر ساسانیان حکومت کرد و به دست رستم بن هرمز، «فرخ هرمز» خراسان که از او خواستگاری کرده بود، ولی او امتناع کرد کشتە شد. چیزی نگذشت پسرش رستم از او انتقام گرفت. قتل آذرمیدخت به تعمیق هرج و مرج حکومتی در ایران قبل از ظهور فتح اسلامی بر کشور کمک کرد.

زنان در اواخر عهد ساسانیان فعالتر و مؤثرتر شدند و در برابر اسلامی شدن کشورهای پارسی در حفظ میراث دینی و فرهنگی و تمدن  شاهنشاهی مشارکت بیشتری داشتند و تعداد مشاغل عمومی در اختیار زنان همیشه محدود بود و به ساختن هنر سرامیک‌های براق، گلدوزی و فرش‌های ساده شهرت داشتند.مهم ترین چیزی که به آنها در توسعه هنر بافندگی کمک کرد سقوط ایران در جاده ابریشم بود.

بر اساس روایاتی که از سلسله هخامنشیان شناخته شده بود، زنان در دوران قاعدگی و زایمان به عنوان «نجس» به تصویر کشیده می‌شدند، زیرا خون بیرون آمده از بدن زن را در اثر حملەی اهریمنی به انسان تفسیر می‌کردند.

زنان چکمه‌های بلند و شلوار کوتاه و پیراهن‌های گشاد، شنل و یا عبای گشاد می‌پوشیدند و موهای خود را از جلو کوتاه و با گل آراسته می‌کردند، همراهی و آوازهای زنان در ضیافت‌ها و مهمانی‌های سلطنتی ختم نمی‌شد.

فردا: زنان ایرانی ... نقش‌های متفاوت در عصر اختلافات اسلامی