زن، زندگی، آزادی؛ از کوهستان‌های کوردستان تا خیزش جهانی زنان(۱)
شعار «زن، زندگی، آزادی» در خاک‌سپاری ژینا امینی به فریاد خیزشی جهانی بدل شد؛ شعاری که نه فقط سه واژه، بلکه مانیفستی برای رهایی زنان از قرن‌ها سلطه مردسالاری است و امروز به زبان مشترک مبارزه و آزادی در سراسر جهان تبدیل شده است.
مركز خبر- اکنون در آستانه‌ی سومین سالگرد خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی» هستیم؛ خیزشی که در این سه سال با فراز و فرودهای همگرایانه و گاه تفرقه‌افکنانه روبه‌رو بوده است. در این نوشته می‌کوشیم با نگاهی آسیب‌شناسانه، از زمان آغاز تا امروز، دستاوردها و هزینه‌های معنوی‌ای را که جامعه، به‌ویژه زنان، متحمل شده‌اند به زبان بیاوریم.
شعار «ژن، ژیان، آزادی» (زن، زندگی، آزادی) نخستین‌بار در سال ۱۹۹۸ از دل کوهستان‌های کوردستان و از سوی عبدالله اوجالان، رهبر خلق کورد، مطرح شد؛ شعاری که او آن را مبنای فعالیت و مبارزه جنبش زنان کورد كه در دهه‌های قبل از ۹۰ میلادی آغاز شد، قرار داد و بر این باور تأکید کرد که «تا زن آزاد نشود، جامعه آزاد نخواهد شد.»
زنان کورد که سال‌ها پیش راه مبارزه برای آزادی را در پیش گرفته بودند، این شعار را به نیرویی دگرگون‌ساز در عرصه‌های نظامی، اجتماعی و سیاسی بدل ساختند؛ شعاری که سپس از زمزمه‌ای محلی به فریاد تمام زنان مبارز در سراسر جهان تبدیل شد. اما جهانی شدن این شعار که سرآغاز خیزش‌های نو زنان برای رهایی از سال‌ها سرکوب مردسالاری بود با قتل حکومتی ژینا امینی آغاز شد، دختری که بی‌گناه توسط حاکمانی که به نیستی زنان باور دارند کشته شد اما از میان خاکستر مرگ او جرقه‌ی سوزانی شعله‌ور شد که تجلی سال‌ها سکوت، نابرابری و تحمیل ظلم بر زنان را در خود داشت و توانست آتش مبارزه زنان را شعله ور سازد. شعار زن، زندگی آزادی پس از قتل ژینا در دل تمام زنان مبارز طنین انداخت اما ماهیت این شعار تنها سه واژه برای سردادن اعتراض نیست بلکه مانیفستی برای زنانی بود که آزادی و زندگی از آنان سلب شده بود و به عنوان زن هویتی برای خود نداشتند اما این شعار توانست روح خفته آزادی خواهی آنان را بیدار کند و با فرا خواندن آنان به مبارزه، فریادهای خفته در گلوی زنان را در سراسر جهان بیدار کند. اما پیوند این شعار و قتل ژینا یادآور این است که «تا زن آزاد نشود، جامعه آزاد نخواهد شد» بنابراین سرآغاز این خیزش، مرگ یک زن و طلوع شعاری بود که با واژه زن آغاز می‌شد؛ پس می‌توان گفت این شعار سرآغاز مبارزات و جنبش‌هایی بود که توانست مسیر مبارزه زنان را دگرگون کند و آغازگر فصل جدیدی از قدرت و جسارت زنان برای مبارزه باشد. اما این شعار تنها یک جمله اعتراضی برای پیشبرد مبارزات خیابانی نبود بلکه در بطن خود حامل تغییراتی بنیادین در زمینه فرهنگی و اجتماعی بود که توانست بسیاری از ساختارهایی که سال‌ها بر جامعه حاکم بودند را در هم بشکند و با درون مایه‌ای نو بسیاری از مفاهیم موجود در جامعه را باز تعریف کند.
زنان به مرکز مبارزه؛ تحول نقش زنان در خیزش انقلابی
در شکل سنتی اعتراضات در ایران، مردان با تصرف کرسی مرکزیت به عنوان عاملین اصلی مبارزات شناخته می‌شدند و زنان افرادی در پس زمینه مبارزات بودند که گاهی از آنها به عنوان مبارز صحبت می‌شد و تصور اینکه زنی مطالبه گر آزادی و حقوق پایمال شده باشد و بتواند در خیابان فریاد اعتراض سر دهد دور از انتظار بود. اما آغاز خیزش انقلابی زن زندگی آزادی سبب شد که شکل سنتی مبارزه در ایران به طور کامل تغییر کند و زنان به عنوان اصلی‌ترين مهره‌های مقاومت و مبارزه به میدان بیایند و از مقام افرادی تحت سلطه و کنترل به زنانی مطالبه گر و کنشگرانی فعال مبدل شوند.
چالش حجاب و اتحاد زنان؛ تبدیل سرکوب به قدرت
این انقلاب که تغییرات بنیادین فرهنگی بسیاری را در پی داشت، توانست اصلی‌ترین ابزار سرکوب زنان یعنی حجاب را که آمیخته‌ای از فرهنگ حاکم مردسالاری و تسلط بر بدن زنان و کنترل آنان بود را به چالش بکشد و ابهت سلطه‌گری که حکومت از این طریق سال‌های بسیاری بر زنان تحمیل می‌کرد را در هم بشکند و این ابزار سرکوب حکومت را تبدیل به سلاح قدرتمندی علیه خودش کند و زنان با اتحادی یکپارچه در سراسر ایران تبدیل به نیرویی قدرتمند شوند؛ بنابراین دستاورد با اهمیت این انقلاب، یک صدا بودن شعار زن، زندگی، آزادی در میان تمام زنان ایران و مبارزه در یک مسیر مشترک بود که نشان داد این انقلاب یک مبارزه فرهنگی یکسان در میان تمام زنان است چرا که با بلوغ اجتماعی جامعه و به ویژه زنان همراه بوده است.
جنبش سراسری و فرهنگی زنان؛ یکپارچگی در مسیر مبارزه
ماهیت اجتماعی این انقلاب سبب شد که بر خلاف تمامی اعتراضات پیشین که فقط در مناطق خاصی از کشور صورت می‌گرفت و متمرکز در چند نقطه تکراری بود به یک جنبش سراسری در ایران تبدیل شود که تنها رهبر آن فقط شعار زن، زندگی، آزادی بود و با وجود گستردگی مبارزات، تمام زنان به صورت یکپارچه عمل کنند و ساختارهای تبعیض آمیز اجتماعی را به چالش بکشند.
رهبری درونی زنان؛ الگویی برای جهان
همین ماهیت‌های متفاوت این جنبش سبب شد که این انقلاب با کلیه جنبش‌های پیشین زنان در ایران متفاوت باشد چرا که در این جنبش بر خلاف اعتراضات قبلی زنان که یک چهره معروف سکان مبارزه را برای رهبری در دست داشت، تمامی زنان به تنهایی رهبری مبارزه خود را در دست داشتند و بدون نیاز به عاملی بیرونی برای هدایت فکری آنان، توانستند راه مبارزه را به درستی پیش ببرند و همین موضوع سبب شد که زنان در سراسر جهان آگاه شوند که برای شروع مبارزه نیازی به رهبر نیست و هر زن می‌تواند خود رهبر جنبشی که در درونش است باشد. همین موضوع رهبری درونی سبب شد که این انقلاب و شعار زن، زندگی، آزادی تبدیل به الگویی برای زنان سراسر جهان شود و انقلاب زن، زندگی، آزادی برخلاف اعتراضات پیشین زنان ایرانی که محدود به داخل ایران بود به مبارزه‌ای جهانی مبدل شود. این شیوه نوین مبارزه سبب شد خیزش انقلابی زن، زندگی، آزادی دستاوردهای مثبتی را در زمینه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کسب کند که نقطه عطفی در تاریخ مبارزات زنان در ایران است.
دستاوردهای خيزش؛ تثبیت جایگاه فرهنگی و نفوذ جهانی
پس از این خيزش انقلابی، زنان توانستند جایگاه فرهنگی خود به عنوان افرادی که توانایی اعتراض و مبارزه در برابر تحمیل فشارهای مردسالاری دارند را تثبیت کنند و راه خود را برای رسیدن به مرکز مبارزات بدون نیاز به مردان هموار کنند و با جهانی ساختن شعار زن، زندگی، آزادی زبان مشترکی از مبارزه را در میان زنان مبارز سراسر جهان به وجود آورند و فارغ از تمام شکاف‌های ملی و جهانی، از لحاظ اجتماعی بتوانند تمام مرزهای نمادین بین انسان‌ها و به ویژه زنان را در هم بشکنند و زنان ستم دیده جهان را برای رسیدن به یک هدف مشترک به هم نزدیک‌تر کنند؛ از طرفی دیگر از لحاظ سیاسی نشان دهند که سیاست‌های ناکارآمد نیاز به بازنگری و جریان‌های سیاسی نو مانند انقلاب زن، زندگی، آزادی دارند تا بتوانند در تغییرات بنیادین تأثیرگذار باشند چرا که این انقلاب توانست رویه‌های جدید مبارزات سیاسی زنان را در خود جای دهد و علاوه بر میدان سیاست، اجتماع و فرهنگ، ادبیات و رسانه‌ها حتی در هنر و فرهنگ عمومی هم نفوذ کند.
خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» و شعارها
خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» باعث شد اهالی هنر و ادبیات این شعار را به زبانی مشترک برای آزادی تبدیل کنند و با انعکاس آن در آثار خود، ضرورت توجه به اهمیت این انقلاب را نشان دهند. چند نمونه از شعارها و کاربرد آنها در سطح ملی و بین‌المللی عبارتند از:
شعارهای اصلی و نمادین
«ژن، ژیان، آزادی»
شعار اصلی و نمادین خیزش انقلابی «ژن، ژیان، آزادی» که از خاک‌سپاری ژینا امینی در سقز آغاز شد و در کمتر از چند ساعت در خیابان‌های دیگر شهرها صحن دانشگاه‌های ایران طنین انداخت و به سرعت به شناسنامه خیزشی جوان در ایران تبدیل شد.
- «نه به جمهوری اسلامی»
- «تا سرنگونی»
- «می‌کُشم می‌کشم هرآن‌که خواهرم کشت»
- «آذربایجان اُیاق دی، کردستانا دایاق دی» (آذربایجان بیدار است، پناه کوردستان است)
- «آزادی اندیشه، از پنجره نمی‌شه!»
- «آزادی خون می‌خواهد؛ فرزندِ نترس می‌خواهد»
- «آخر قصه‌مون خوشه یه زن رهبر رو می‌کشه»
- «اوین شده دانشگاه، تهران شده بازداشتگاه»
- «این اعتراض نیست، این انقلاب است»
- «حکومت ضد زن، نمی‌خوایْم نمیخوایم»
- «حکومت بچه‌کش، نمیخوایم نمیخوایم»
- «دانشجو می‌میرد، ذلت نمی‌پذیرد»
- «قسم به خون یاران، ایستاده‌ایم تا پایان»
- «کورد، بلوچ و آذری؛ آزادی و برابری»
- «نه روسری، نه توسری، آزادی و برابری»
- «هیز تویی، هرزه تویی، زن آزاده منم»
- «کوردستان، کوردستان، گورستان فاشیستان»
- «مرگ بر ستمگر، چه شاه باشه چه رهبر»
- «بهش نگید اعتراض، اسمش شده انقلاب»
«زن، زندگی، آزادی»
«شهید نمی‌میرد»
دیوارنویسی‌ها و گرافیک شهری
در دیوارنویسی‌ها و گرافیک‌های شهری، شعارهایی مانند «زن، زندگی، آزادی»، «نه به جمهوری اسلامی» و «تا سرنگونی» به‌صورت گسترده روی دیوارهای شهرها حک شده‌اند. این دیوارها نمایانگر صدای مردمی هستند که دیگر نمی‌خواهند زیر سایه ظلم و فساد زندگی کنند.
شعارهای بین‌المللی
شعار «زن، زندگی، آزادی» در اعتراضات ایرانیان خارج‌نشین نیز به‌کار رفت و در ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۲، روزنامهٔ لیبراسیون فرانسه در واکنش به اعتراضات، آن را به زبان فارسی بر روی صفحهٔ اول خود برد.
همچنین در جریان خیزش و حتی پس از آن، شاهد تأثیر عمیق شعار «زن، زندگی، آزادی» و نفوذ آن در تمامی آثار هنری و ادبی بودیم. رسانه‌ها با بازنشر این آثار و تمرکز بر این شعار و خیزش انقلابی، اهمیت و گستردگی آن را به‌طور شفاف نشان دادند.
آثار خلق‌شده در خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی»
هنر تجسمی و گرافیک
آثار هنری نمادین: هنرمندان در ایران و در سطح بین‌المللی با خلق آثار گرافیکی و نقاشی‌های نمادین، حمایت خود را از خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» اعلام کرده‌اند. به‌عنوان مثال، هنرمند ایرانی حمید پوربهرامی با بازسازی اثر «آزادی رهبری مردم» اثر دلاکروا، تصویری از مبارزه زنان در ایران را به نمایش گذاشته است.
گرافیک‌های شهری: طراحانی مانند جلز با طراحی‌های خود بر روی برج آزادی تهران، پیام‌های حمایت از خیزش را به شکل عمومی و قابل مشاهده منتقل کرده‌اند.
موسیقی و پادکست
- پادکست «انقلاب نت‌ها» این پادکست با نگاهی موسیقیایی به جنبش می‌پردازد و ترانه‌های مرتبط با اعتراضات را بررسی می‌کند.
- پروژه موسیقی «Voices Unveiled»: این پروژه در بوستون اجرا شده و با الهام از جنبش زنان در ایران، ساخته شده است.
- اجرای پرستو احمدی: این هنرمند ایرانی با اجرای خود، قدرت و حضور زنان هنرمند در حمایت از خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» را به نمایش گذاشته است.
- دنیا کمالی: هنرمند کورد ترانه‌ی «شوره جان»، این ترانه‌ی تاریخی را به ژینا امینی و فلسفه‌ی «ژن، ژیان، آزادی» پیوند می‌زند.
- کاوه فتحی: این هنرمند کورد چندین اثر انقلابی در این دورە اجرا کرد کە به نماد خیزش انقلابی ژن ژیان ئازادی تبدیل شد.
هنرمندان بسیاری از بخش‌های مختلف کوردستان برای حمایت از خیزش انقلابی ژن ژیان ئازادی آثار برجسته‌ای تولید و منتشر کردند.
ویدیو و مستند
- مستند «مینو مجیدی، مادر رفت برای دخترانش» : روایت زندگی مینو مجیدی، مادر مهسا و رویا پیرایی، که در جریان اعتراضات جان باخت.
- ویدیوهای هنری در نمایشگاه «بینابین» : شش هنرمند زن ایرانی با آثار ویدیویی خود در نمایشگاه «بینابین» در نیویورک شرکت کرده‌اند و به جستجوی هویت و شرایط اجتماعی-سیاسی پرداخته‌اند.
کانال‌های رسانه‌ای و اجتماعی
- کانال «هنر اعتراضی» در تلگرام: جمع‌آوری و انتشار آثار هنری، مقاله‌ها و تحلیل‌های مرتبط با جنبش‌ها و اعتراضات اجتماعی.
اما در کنار همه‌ی این دستاوردها و نفوذ جهانی، خیزش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» بهای سنگینی نیز داشته است؛ بهایی که در بخش دوم به آن می‌پردازیم.