زنان بلوچ
زنان بلوچ نمونەی بارز توانمندی، استقامت و فریاد آزادی‌خواهی هستند، زنانی که در دنیای سنتی و مردسالار چون شناگری گاه ماهرانه و گاه خسته و بی‌توان در دریای خودکامەی سنتها دست و پا می‌زنند، هستند زنانی که با قدرت از این طغیان‌ها عبور کرده و به موفقیتی هرچند کم دست یافتەاند.
سارا ارومیه
شناخت بسیاری از مردم ایران از بلوچستان سطحی، مقطعی و آن هم بەصورت گذراست و چهرەای که در سیستم رژیم ایران از سیستان و بلوچستان نمایش داده شده چهرەای خشن و سنتی و افراط‌‌گرایانەی گروه‌های تکفیری ـ جهادی نظیر جندالله و جیش‌العدل است.
حال اینکه سیمای واقعی بلوچستان حاکی از جامعه‌ای پویا و خشونت‌گریز است که علیرغم همەی مشکلات عدیدش چون بی‌آبی، بی نانی، بی‌گازی، بیکاری و مدارس کپری و فقر و محرومیت، مردمش بویژه زنان در تلاشی پایدار برای شرکت در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستند. سیاست‌های عامدانەی رژیم ایران، سبب گشته که بلوچستان از منظر بسیاری از شاخص‌ها محرومترین استان در ایران باشد.
میزان مشارکت زنان بلوچ در فعالیت‌های تحصیلی و اجتماعی
میزان تحصیلات و اشتغال‌زایی زنان و بخصوص نقش فعال آنان در حیطه‌های مختلف زندگی یکی از مولفه‌های بارز هویت و پیشرفت فرهنگی و توسعەی یک جامعه است.
فقر و نظام سنتی و مردسالارانه از معضلات مهمی است، که زنان در این سرزمین با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و در واقع ریشەی تمام مشکلات ریز و درشت آنها محسوب می‌شود.
از سوی دیگر با تن دادن به ازدواج در سنین پایین مشکلات آنها دوچندان می‌شود، چرا که فرصت ادامەی تحصیل از آنها گرفته شده و با انبوهی از مشکلات زناشویی، جسمی، جنسی و روحی مواجه می‌شوند.
اما در کنار تمامی این مشکلات هستند زنانی که، با غلبە بر این معضلات توانستند به موفقیتی هرچند محدود دست یابند، امروزه لیستی از زنان شناخته شدەی بلوچ که در زمینه‌های مختلف چون شاعری، نقاشی و نویسندگی صاحب سبک و نام هستند.
برخی از همسران رهبران مذهبی بلوچ، نظیر آسیه شه‌بخش همسر مولوی ضیاءالرحمن در همایش‌های دفتر امور فرهنگی زنان بلوچ نقشی فعالی دارند.
زنان بلوچ در نهادهای مستقل غیردولتی نیز فعال هستند. نمونه‌ی آن "گروه زنان خوداشتغال شیرآباد" زاهدان که منطقه‌ای فقیرنشین در مرکز استان است.
پروانه ریگی، یکی از زنان و شخصیت‌های برجستەی بلوچ است، ورزشکاران زنی، نظیر لاله کشاورز در تیم ملی کوهنوردی و همچنین تیم زنان "کبدی" استان که همواره در مسابقات کشوری قهرمان و یا نایب قهرمان می‌شوند، نمونه‌های دیگر از زنان موفق بلوچ است. تعدادی از زنان بلوچ در حوزەی دانشگاه، پژوهش و روزنامه‌نگاری نیز فعال هستند.
اینها تنها عدەی بسیار کمی از جمعیت میلیونی زنان بلوچ است که توانستەاند با گذر از مشکلات به موفقیت نسبی دست پیدا کنند، در حالی‌که در کشورهای همجوار این استان نظیر افغانستان، پاکستان و کشورهای عربی زنان بلوچ به مقام وزارت (پاکستان، بحرین)، معاون وزارت و مدیریت‌های کلان می‌رسند، اما در ایران برای زنان بلوچ این فرصت فراهم نمی‌شود.
راهپیمایی ۷۵۰ کیلومتری زنان بلوچ در پاکستان نمونه دیگری از مقاومت، خودباوری زنان بلوچ در آن سوی مرزهاست. بسیاری از زنان بلوچ از جمله خلبان هواپیما (شهلا دهواری) و وزیر زن در بحرین (فاطمه بلوچی) در بلوچستان ایران متولد شده‌اند، که در این کشورها فرصت رشد یافته‌اند.
هرچند امروزه با رشد فرهنگی مردم، مشکلات مذهبی، طبقاتی و سنتی حاکم ممانعت با تحصیل دختران کمتر شده اما هنوز هم برخی از نقاط سیستان و بلوچستان از سرباز در نقطەی صفر مرزی گرفته تا زاهدان مرکز استان هستند کسانی‌که با بی سوادی و ترک تحصیل تعدادی از فرزاندانش درگیرند.
طبق آخرین سرشماری سال ۹۵، بیش از ۳۳۳ هزار نفر در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال از جمعیت ۲.۵ میلیونی این استان یعنی حدود یک چهارم آن بیسواد هستند که البته این آمار بروزرسانی و راستی‌آزمایی نشده و مشکوک است چرا که باید تعداد بی‌سوادان با توجه به وجود بیشترین نرخ رشد جمعیت کشور از این استان فراتر از اینها باشد. اما آنچه که مشخص شده است، زابل با ۹۴ درصد باسوادترین شهر و سرباز با ۶۳ درصد کمترین نرخ باسوادی را در استان دارند.
علاوه بر آنکه هنوز هم مشکل فرهنگی وجود دارد و پسران برای درآمد‌زایی هم‌چون کمک در کولبری سوخت به کمک پدران می‌روند و دخترانی که با موتور نمی‌توانند به شهر مجاور بروند و درس بخوانند سبب ترک تحصیل و ازدواج زودهنگام در این کودکان می‌شود.
کمبود آب و خشکسالی از دیگر مشکلات عمدەی این دیار است، که باز هم قسمت اعظم بار این سختی بر دوش زنان و دختران است، کولبری آب خود سبب از بین رفتن و تحلیل رفتن جسم زنان می‌شود چون بار سنگین آب روی دوش آنهاست.
بیماری‌های متعدد دیگری به علت کمبود آب و نبود بهداشت دامن زنان را گرفته است، علاوه بر زنان کودکان آنها نیز به بیماری‌هایی نظیر تراخم چشمی و ناراحتی پوستی و گوارشی به علت نبود آب آشامیدنی سالم دچار هستند، همچنین بیشتر زنان و کودکان از مشکلات فقر آهن و سوء تغذیه به علت نبود امکانات مالی و فقر شدید رنج می‌برند.