«صحنه‌ی نمایش ابزاری برای بیان و بە تصویر کشیدن موضوعی است»
زنانی که تصمیم می‌گیرند بازیگر شوند و بر روی صحنه‌ی تئاتر بایستند و یا حرفه‌ی خوانندگی یا رقص را برگزینند، اغلب با نوعی طعنه و تحقیر اجتماعی روبرو می‌شوند.
رجا خیرات
مراکش - نورا امین، نویسنده و کارگردان صاحب‌نام مصری، اظهار داشت که حضور زنان بازیگران بر روی صحنه تئاتر، برای جوامعی که آنان را فراتر از محدوده‌های پذیرفته‌شده برای جنس زن می‌بینند و این امر را موجب نگرانی‌های اجتماعی می‌دانند، غیرقابل قبول تلقی می‌گردد.
در حاشیه دومین دوره جشنواره «بدن» برای کارگردان‌های زن که از تاریخ ۲۵ تا ۲۹ ژانویه در شهر رباط، پایتخت مراکش برگزار گردید، ما با نورا امین، نویسنده و کارگردان شناخته شده تئاتر مصر، مصاحبه‌ای انجام دادیم.
آیا در پی تماشای نمایش «رقص من» که در جریان جشنواره «بدن» به منظور اکران آثار کارگردانان زن اجرا گردید، با توجه به تعامل قدرتمند مخاطبان با این اثر هنری، احساس نمودید که به ایفای نقش عدالت‌رسانی به یک رقاص مبادرت ورزیده‌اید؟
نورا امین، ضمن اشاره به وضعیت نامساعد هنرمندان زن در جهان عرب و حتی غرب، بیان کرد: زنانی که تصمیم می‌گیرند وارد عرصه بازیگری، خوانندگی و رقص شوند، همچنان با طعنه و تحقیرهای اجتماعی مواجه هستند.
وی افزود: هنوز بسیاری از خانواده‌ها حاضر به ورود فرزندان دخترشان به عرصه هنرهای نمایشی نیستند. این امر ما زنان را وادار می‌کند تا برای جلوگیری از تمسخر هنرمان و از بین بردن احساس شرم در این عرصه، مبارزه کنیم. وی تاکید کرد: هنر باید به عنوان بخش مهمی از فرهنگ و روشنگری جوامع مطرح شود.
نورا امین، در خصوص جایگاه بدن زنان رقاص در جامعه، اظهار داشت: هنگامی که از بدن یک رقاص بحث می‌شود، به بالاترین سطح تحقیر و بی‌حرمتی نسبت به زنان دست می‌یابیم، زیرا بدن او پیوسته در معرض دید عموم قرار دارد. حال آنکه وضعیت برای یک خواننده که تنها بر صدای وی تمرکز می‌شود، تا حدودی متفاوت است.
وی افزود: اگرچه یک بازیگر ممکن است به خاطر نقش خود مورد تمسخر واقع شود، اما او پشت نقش‌هایش پنهان می‌گردد؛ در حالی که بدن یک رقاص همواره در معرض دید جامعه قرار دارد. به باور من، این خود می‌تواند یک چالش به شمار آید.
نورا امین خاطرنشان کرد: یک رقاص باید با دیدگاه‌هایی که ممکن است ستمگرانه باشند، مواجه شود، اما وی باید قدرت شخصیت، عملکرد و احساس شرافت انسانی خود را حفظ نماید. نمایشی که درباره یک رقاص و بدن وی ارائه گردید، می‌تواند نقطه آغازی برای تمرکز بیشتر بر موضوع بدن زن در جامعه باشد. همچنین، بدن زن در جوامع ما در اصل نقطه آغازی برای ایده سرکوب می‌باشد و اثر سیستم پدرسالار بر تربیت ما و نمایاندن تصویر زن در هنرها به طور کلی را نشان می‌دهد.
نورا امین، تصریح نمود: مسیر هنری من از رقص آغاز شد و پس از آن به حوزه‌های بازیگری، داستان‌نویسی و شاعری، کارگردانی تئاتر و طراحی رقص گام نهادم. او معتقد است که بزرگترین چالش پیش روی یک هنرپیشه، مواجه شدن با تماشاگران روی صحنه از طریق عملکرد بدنی است، نه پشت دوربین تلویزیون. نورا امین بیان می‌کند از طریق تعامل می‌توان دیدگاه مردم را درباره هنر رقص و بدن زن تغییر داد، زیرا بدن زن نمادی از شأن و منزلت انسانی و نشانه‌ای از آزادی و هویت آنان به شمار می‌رود. وی تأکید کرد: در نمایش "رقص من" کوشیدم این مهم را تحقق بخشم. تعداد قابل توجهی از تماشاگران برخاستند و تلاش نمودند با من برقصند که به باور من، این هدف اصلی نمایش و موفقیت واقعی آن بود.
زنان چگونه می‌توانند با خلق آثار تئاتری، دیدگاه جامعه را درباره خود تغییر دهند، با تأکید بر اینکه آنان بیشترین آسیب را از تحقیرها متحمل می‌شوند؟
نورا امین در پاسخ تشریک کرد: تفاوت اساسی در خلق یک اجرای صحنه‌ای یا رقص توسط زنان این است که آنان هویت خود را از منظر شخصی‌شان بازنمایی می‌کنند، نه از دید دیگران. زنان نباید خود را تسلیم تصویرسازی‌های کلیشه‌ای و تحمیلی نمایند.
وی خاطرنشان کرد: در نمایش "رقص من" تلاش نمودم به بدن خود از زاویه دید شخصی بنگرم و خود را از منظر فردی‌ام مورد قضاوت قرار دهم. روشی که در اجرای نمایش به کار بستم، به مخاطبان القا می‌کند که چگونه از من پرسش نمایند. وی معتقد است یک هنرمند زن می‌تواند با داشتن دیدگاهی مستقل و انتقادی و توانایی دوست‌داشتن و ارج‌نهادن به خود و عدم تلقی خویش به‌مثابه کالا، نگرش مخاطبان را درباره خود تغییر دهد. بنابراین، نگرش زنان نسبت به خودشان می‌تواند نگرش جامعه را درباره آنان دگرگون سازد.
چه زمانی رقص به جای آنکه وسیله‌ای برای تحقیر یک رقاص باشد، به هویت خود او تبدیل می‌شود؟
نورا امین تصریح کرد: به طور کلی، رقص در طول تاریخ هنر و حرفه‌ای بوده‌است که آنچنان‌که سزاوار آن است، مورد ارج نهاده نشده است. وی معتقد است ایده وابستگی داشتن به حوزه رقص بسیار حیاتی است، زیرا جامعه‌ای وجود ندارد که رقص و بدن در آن جایگاهی نداشته باشد. اما مسئله این است که چگونه به بدن زنان و به رقص به طور کلی نگریسته می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: علی‌رغم آنکه در فرهنگ عربی ما بدن حضور پررنگی داشته و بیان از طریق بدن نیز مرسوم است و حتی در آیین‌های مذهبی و مردمی نیز بدن نقش مهمی ایفا می‌کند، همچنان ایده آنکه زن رقاص، هنوز پذیرفته نشده است؛ زیرا این به معنای آن است که او خود را در معرض دید عموم قرار می‌دهد. در اینجا مفهوم "در معرض دید بودن" حاوی خطر است، زیرا فراتر از محدوده‌هایی حرکت می‌کنیم که جامعه ترسیم کرده است. زنی که از این محدوده‌ها فراتر می‌رود، منشاء نگرانی برای نظم اجتماعی به‌شمار می‌رود.
وی افزود: این امر درهایی را به سوی آموزش‌های نوین بدنی به روی ما می‌گشاید. بدن‌های ما بخشی از هویتمان هستند و نباید آنها را پنهان کنیم و یا از آنها بترسیم، بلکه باید از حضور و جاذبه خود بدون دغدغه اینکه این کار شرم‌آور یا خجالت‌زاست یا صرفاً یک موضوع تجاری و مصرفی است، اطمینان داشته باشیم. ما زنان می‌توانیم با تمامی شأن و کرامت انسانی بر بدن و زنانگی‌مان مسلط باشیم.
از سوی دیگر، در دنیای سرمایه‌داری، بدن زن مورد بهره‌کشی و قرار گرفته است و ساختگی شدە است که باید آن را نقد کرد. نورا امین تأکید نمود: من با این طرز فکر موافقم که هر بیانی لزوماً روی صحنه طراوت‌بخش و جذاب نیست، بلکه باید شأن و منزلت انسانی را بدون توجه به نژادپرستی و بهره‌کشی تجاری، محترم شمرد.
سینمای مصر آثار برجسته‌ای تولید نموده است که اعتبار حرفه رقاصی را احیا کرده‌اند، همچون فیلم «رقاص و سیاستمدار». سؤال اینجاست که آیا تئاتر نیز می‌تواند چنین نقشی ایفا نموده و دیدگاه جامعه را درخصوص زنانی که رقص را به عنوان حرفه‌ای برمی‌گزینند، تغییر دهد؟
نورا امین تصریح کرد: تئاتر باید رقص و بدن را نه تنها به مثابه ابزاری برای بیان بلکه به عنوان موضوعی خلق نماید و رقص را به مثابه موضوعی برای نمایشنامه‌ها قرار دهد؛ همان‌گونه که من در نمایشی که ارائه دادم، تلاش نمودم این کار را انجام دهم. این رویکرد می‌تواند جنبه‌های ناشناخته‌ای از تاریخ رقص ما را آشکار سازد.
وی خاطرنشان کرد: باید دانست که رقص زنان در فضاهای عمومی مصر، تا پیش از صدور فرمان سلطنتی در زمان محمدعلی پاشا و اشغال عثمانی، پذیرفته شده بود. بنابراین، جامعه نبود که رقص را در اماکن عمومی غیرقانونی اعلام کرد، بلکه استعمارگران بودند. اخلاقیات جامعه‌ی ما مخالف رقص نبود.
نورا امین معتقد است: تاریخ هنرها، ادبیات و نقش زنان در این مسیر تاریخی نیازمند آن است که از طریق تئاتر مورد توجه ویژه قرار گیرد، به ویژه از آن رو که مردم دیگر کتاب نمی‌خوانند و در بایگانی‌های تاریخی جستجو نمی‌کنند. اما تئاتر می‌تواند ابزاری مناسب برای انتقال اطلاعات و دانش باشد. به باور وی، نگاه زنانه در تئاتر مبتنی بر تولید گفتمان فمینیستی است که مخالف مردان نیست، بلکه دانش و بخش‌های پنهان تاریخ را آشکار می‌سازد و نقش زنان را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد آنان چگونه از تابوها و تحقیرهای موجود در جامعه رهایی می‌یابند.
اقامت ۸ ساله شما در کشور آلمان چه دستاوردهایی را برای شما به عنوان یک ادیب و کارشناس هنر تئاتر به ارمغان آورده است؟
نورا امین اظهار داشت: در طول اقامت خود در آلمان، تعداد فراوانی نمایش اجرا نمودەام که عمدتاً شامل نمایش‌های رقص بوده است. همچنین به تدریس هنرهای نمایشی و رقص در دانشگاه مشغول پرداختەام. موفق به راه‌اندازی برنامه کارشناسی ارشد در رشته مطالعات رقص گردیدم و سبک‌های غیرغربی رقص شامل آفریقایی، مصری و شرقی را توانسته‌ام وجه تجاری آن را کنار بزنم، در این دوره وارد نمودەام.
ویراه‌اندازی دوره تحصیلات تکمیلی در حوزه رقص در سطح دانشگاه را که در مصر و سایر کشورهای عربی امکان‌پذیر نبوده، موفقیت بزرگی برای خود می‌داند.
فکر می‌کنم راه‌اندازی دوره تحصیلات تکمیلی در زمینه رقص در سطح دانشگاهی موجب پرورش نسل جدیدی از رقاصان، استادان و طراحان رقص خواهد شد که قادر خواهند بود الگوهای رقص را در جامعه آلمان و نیز دیدگاه مهاجران و گروه‌های وارد شده از خارج از این کشور نسبت به سبک‌های دیگر تغییر دهد.