نگاهی کوتاه بر فیلم واکنش پنجم
فیلم واکنش پنجم فیلمی در ژانر خانوادگی-اجتماعی بە کارگردانی و تهیە کنندگی تهمینە میلانی، کارگردان شناختەشدەی ایران است کە بە مسائل زنان بە ویژە از نگاهی فمنیستی میپردازد است، در این فیلم فرهنگ مردسالار و قوانین زنستیز ایران و همچنین واکنش زنان بە این قوانین و فرهنگ مردسالار مورد انتقاد قرار گرفتە است.
زنان این فیلم شاغل هستند و تهمینە میلانی شغل همگی آنها را کە هریک در زندگی شخصی خود و بە ویژە با همسرانشان مشکلات اساسی دارند معلم انتخاب کردە است تا نقشی کە معلمان باید در جامعە ایفا کنند را زیر سوال ببرد، معلمانی کە باید الگوی زنان جوان باشند اما خود با هرگونە قوانین زنستیزی مدارا میکنند تا شاید نگاەهای اطرافیان و جامعە بە سوی آنها جلب نشود.
در سکانس نخست این زنان بە تقلید از زنان جامعە کە همیشە سعی در پنهان ساختن مسائل خود و ظلم و اجحافی هستند کە در حق آنها میشود، طوری بە بیان زندگی خود میپردازند کەگویی خوشبختترین زنان جهان هستند اما با آمدن همسر ترانە با بازیگری مریلا زارعی همە چیز متفاوت میشود، مردی کە خود بە همراە منشی و یا شاید دوست دخترش بیرون آمدە است و بە جای اینکە خود خجالتزدە شود با استفادە از قدرتی کە همان جامعە و فرهنگ مردسالار بە وی دادە است، ترانە را جلوی دوستانش خجالتزدە میکند ترانە و دوستانش را مورد توهین و تحقیر قرار میدهد.
در آن لحظە همگی در برابر توهینهای مرد، سکوت میکنند اما پس از رفتن او واکنشهای خود را مورد نقد قرار میدهند و این سرآغاز واکنش پنجم یعنی آغاز مبارزەی این زنان و عصیان آنها در مقابل این فرهنگ مردسالار است.
اما فیلم در واقع تنها بە جزئیات زندگی یکی از این زنان پرداختە است، فرشتە کە همانگونە از چهرە و اسم وی پیدا است نماد زنان فرشتە خصال و سربەزیر جامعە است کە چنین تصور میشود همیشە سکوت میکنند و هرآنچە برآنها تحمیل میشود را میپذیرند. جمشید هاشمپور در نقش حاج صفدر نیز بە ایفای نقش مردانی پرداختە است کە خود را قدرت مطلق و حتی نمایندەی قانون میداند، او نماد هویت حاکمیتی است کە همیشە زنان را ضعیف میپندارد، حاج صفدر مردی بانفوذ و قدرتمند است کە با وجود اینکە عروس و نوەهایش را مورد ظلم قرار میدهد نیروهای امنیتی نیز در این راە بە او کمک میکنند و این همان واقعیت جامعە و حکومت ایران را مورد انتقاد قرار دادە است کە قانون برای قشر ضعیف جامعە است وگرنە مردان قانون خود در خدمت افراد با نفوذ و قدرتمند هستند حتی با وجود اینکە خلاف قانون عمل کنند!
بخش دیگری از فیلم بە نقد دین و مسائل مذهبی پرداختە است، زنی کە تا دیروز عروس و محرم خانوادە بود اکنون نامحرم است و باید با ازدواج با دیگر فرزند حاج صفدر بار دیگر بە خانوادە محرم شود، سکانسی کە "حاج خانم" همسر حاج صفدر کە نقش زنی وسواس و مطیع را ایفا میکند بە فرشتە میگوید " پاتو رو اینجا نگذار نجس است باید شستە شود" و در سکانس دیگری کە فرزندان فرشتە میگویند مادربزرگشان گفتە است آنها همە جا را نجس میکنند، نشان دهندەی واقعیت زنانی است کە کاملا مطیع دین و مذهب هستند و تاثیرات اعتقادات دینی و مذهبی آنها باعث شدە تا نتوانند در مورد هیچ چیز زندگی خود حتی نوەها و فرزندانشان اظهار نظر کنند و یا حتی نسبت بە آنها احساسی داشتە باشند.
یکی دیگر از کسانی کە نقش اصلی این فیلم بە عهدەی او است و یکی از جوایز واکنش پنجم بە بازیگری وی تعلق گرفتە است، گوهر خیراندیش در نقش "زینە مدینە" است، زنی جسور، کاریزما، مقاوم و متکی بە ارادەی خویش و سمبل زنان مبارز است، زنی کە برخلاف حاج صفدر نە ثروت دارد و نە نفوذ اما شخصیت تاثیرگذار وی باعث شدە کە همەی مردان بوشهر از رانندەی تاکسی گرفتە تا صیاد و قایقدار همراە و مطیع و در همە حال گوش بە فرمان وی باشند، حاجی کە در تهران حتی کلانتری و پلیس را علیە عروسش شوراندە بود در بوشهر اما جایگاهی نداشت و نتوانست کاری علیە او انجام دهد.
تهمینە در دو سکانس مختلف قوانین مردسالار و مرکزگرایی کە سالها در ایران وجود دارد را بە زیبایی بە چالش کشید، در حالی کە حکومت ایران و تلویزیون رسمی این کشور سعی میکنند فرهنگ مردمان حاشیەنشین را عقبماندە و مردسالار توصیف کنند، اما تهمینە میلانی در این فیلم خلاف این ادعا را ثابت کرد، در سکانسی از آن زینە مدینە بە حاجی میگوید "فکر کردم دنیا پیشرفت کردە و زنان بە حقوقی رسیدەاند اما میبینم یکی از پایتخت آمدە و میخواهد دو جوجە را از کبوتر جدا کند" و این یعنی زنان در میان ملتهای حاشیەنشین ایران برخلاف ادعاهای حکومت جایگاهی ویژە دارند و در پایتخت کە ادعا میشود دارای فرهنگ غنی است زنان بە شیوەهای مختلف مورد ظلم قرار میگیرند.
در سکانس پایانی و تاثیرگذارترین بخش فیلم کە حتی حاجی را از تصمیمش منصرف میکند و بە پسر حاجی نیز جسارت میدهد تا در مورد زندگی خود اظهار نظر کند و بە حاجی نە بگوید، سخنان زینە مدینە است کە میگوید هنگامی کە قانون نوشتە شد از ما مادران سوال کردند؟ و این انتقاد از همان واقعیتی است کە قوانین بدون حضور زنان و اظهار نظر آنان در مراکز قدرت و توسط مردان زنستیز، خودبرتر بین، پرنفوذ و قدرتمند همانند حاجی نوشتە میشود.