هنر و خبرنگاری؛ چگونه یک لیبیایی با کاریکاتور مسائل جامعه را ترسیم می‌کند
هنر کاریکاتور به دلیل توانایی منحصربه‌فرد در انتقاد از سیاست‌ها و رژیم‌های دیکتاتوری، اغلب با نگاه نامطلوب حاکمیت‌های استبدادی روبرو می‌شود. کاریکاتوریست‌ها، از طریق هنر خود به نقد سیاست‌های اقتدارگرایانه پرداخته و شهرت یافته‌اند.
ابتسام اغفیر
بنغازی- فاطمه الورفلی، هنرمند کاریکاتور لیبیایی، پیشگامی است تا موانع مربوط به حضور نامطلوب زنان در این عرصه هنری را در کشورش از میان بردارد. او نه تنها بر ارتقاء جایگاه زنان در هنر کاریکاتور تمرکز دارد، بلکه با هدف انتقال مؤثرتر و سریع‌تر پیام‌های انتقادی به مخاطبان خود تلاش می‌کند.
فاطمه الورفلی در سال ۲۰۱۷، با اتمام تحصیلات خود در رشته خبرنگاری از دانشکده ارتباطات دانشگاه بنغازی، گام بزرگی به سمت تحقق رؤیای خود در زمینه روزنامه‌نگاری نهاد. او، که پیگیری رویاهایش را با جدیت دنبال کرد، به سمت خبرنگاری در یکی از روزنامه‌های برجسته لیبی و همچنین به عنوان هنرمند کاریکاتور در آن خبرگزاری راه یافت. فاطمه الورفلی با تعهد و اشتیاق خود به کاوش در حقایق و برجسته‌سازی موضوعات با اهمیت اجتماعی، از طریق هنر کاریکاتور، سعی در ایجاد تأثیری معنادار در جامعه داشت.
فاطمه الورفلی، با آرزوهای بزرگتری نسبت به دریافت مدرک کارشناسی در رشته خبرنگاری، به تحصیلات تکمیلی خود ادامه داد. او در دوره کارشناسی ارشد خود، موضوع «نشانه‌شناسی گفتمان کاریکاتور در روزنامه‌های آنلاین لیبی» را به عنوان تز پایانی انتخاب کرد، موضوعی که درهای جدیدی را به سوی پژوهش علمی برای او گشود. با این کار، فاطمه الورفلی به طور بی‌سابقه‌ای توجهات را به اهمیت نشانه‌شناسی و تحلیل گفتمان در مطالعات رسانه‌ای در لیبی جلب کرد.
فاطمه الورفلی درباره راهیابی به دنیای هنر کاریکاتور بیان کرد که از دوران کودکی به نقاشی‌های تعبیری علاقه‌مند بوده و در جریان انقلاب ۱۷ فوریه، تصاویری را که بازتاب‌دهنده خواسته‌های مردم بود، خلق کرده و به اشتراک گذاشته است. او می‌افزاید، آغاز جدی‌اش در کاریکاتور با انتخاب موضوع پایان‌نامه‌اش در دانشکده ارتباطات و معرفی به استادی در این زمینه توسط دوستانش شکل گرفت. فاطمه الورفلی عنوان می‌کند: «این نقطه عطفی بود که من توانستم دانش آموخته‌ام در کلاس‌های کاریکاتور را با استعداد خود تلفیق کنم و به این ترتیب، استعدادم در این حوزه بیشتر نمایان و عمیق‌تر شد.»
فاطمه الورفلی بیان کرد که کار حرفه‌ای او به عنوان هنرمند در یک خبرگزاری آغاز شد، محلی که در آن از او خواسته شد کاریکاتورهایی را برای گزارش‌های منتشر شده تهیه کند. با این حال، او به دلیل محدودیت در تعداد آثارش، به طور پیوسته در این زمینه فعالیت نکرد. با انتشار نسخه کاغذی این خبرگزاری، فاطمه الورفلی توانست کاریکاتورهای انتقادی و طنزآمیز خود را در این نشریه عرضه کند، به طوری که آثارش در صفحه آخر—دومین صفحه از نظر اهمیت پس از صفحه اول—به چاپ رسید.
فاطمه الورفلی در مورد نحوه انتخاب موضوعات برای آثار کاریکاتوری خود توضیح داد: «من موضوعات را بر اساس مسائلی انتخاب می‌کنم که بین مردم رایج و مورد توجه است و آنها را به شکل کاریکاتور بازتاب می‌دهم. من از بیان نفرت یا توهین به اشخاص خاصی خودداری می‌کنم و در آثارم بیشتر به جنبه‌های اجتماعی و معیشتی می‌پردازم.»
فاطمه الورفلی درباره تأثیر رسانه‌های انتشار بر کار خود توضیح داد: «می‌دانم که انتشار در قالب کاغذی می‌تواند تا حدودی محدودیت‌هایی برای شناخته شدن به عنوان یک هنرمند کاریکاتور زن ایجاد کند، اما این را به عنوان گام نخست خود می‌بینم. در آینده قصد دارم به سمت انتشارات الکترونیکی حرکت کنم که امکان بهره‌گیری از کیفیت بالاتر رنگ‌ها و جزئیات دقیق‌تر را فراهم می‌آورد.» او افزود: «با این حال، علاقه‌مندی خاصی به اشیاء ملموس دارم. تجربه لمس کاغذ در هنگام نقاشی، نگه داشتن قلم و انتشار آثار در روزنامه‌های کاغذی، ارتباط عمیقی را بین من و کارم ایجاد می‌کند.»
فاطمه الورفلی تأکید می‌نماید که هنر کاریکاتور به طور کلی یک هنر حقوق از دست رفته محسوب می‌گردد، حتی هنرمندان مرد این حوزه نیز اندک هستند. وی این موضوع را در پایان نامه فارغ التحصیلی خویش در قالب روزنامه‌ای از طریق نقاشی محمد الزواوی، هنرمند کاریکاتوریست که ذره‌بینی در دست دارد تا به جستجوی ردپای هنرمندان آینده کاریکاتور بپردازد، منتشر نموده است تا به کمبود هنرمندان مرد کاریکاتوریست و کمبود شدیدتر این پدیده در میان زنان اشاره نماید.
وی متذکر شد از آنجا که برای نخستین بار هنر کاریکاتور را تجربه می‌نمود، احساس ترس و واهمه بر او مستولی شده بود. تعداد اندکی از هنرمندان زن کاریکاتوریست ظهور کرده و سپس ناپدید گشته بودند و پیشینه‌ای از درگیری زنان در این هنر بر جای نگذاشته بودند. لیکن تأکید نمود که این امر مانع از ادامه مسیرش نگردید، چرا که مایل بود انگیزه‌ای برای سایر زنان باشند. وی معتقد است که زنان در موضوعات اجتماعی از عملکرد برتری برخوردارند، زیرا به این موضوعات نزدیکتر هستند.
فاطمه الورفلی بیان داشته است که قادر به ارزیابی تجارب خود در زمینه نقاشی نیست، چرا که هنوز در مراحل ابتدایی کسب مهارت در این هنر بسر می‌برد. با این حال، او با تاکید اشاره کرده است که اعضای جامعه و اطرافیانش کارها و آثار نقاشی او را مورد قبول قرار داده‌اند و در مجموع، حضور و مشارکت زنان در این حوزه هنری مورد استقبال و تشویق قرار می‌گیرد.
وی در ارتباط با تأثیرپذیری از نقاشان کاریکاتور اظهار داشت: «در خصوص هویت یا مضامین مورد اشاره در آثار نقاشی خود، هیچ گونه الهامی از دیگران دریافت نکرده‌ام. این موضوع به ویژه از آن روی است که من کار خود را با نقاشی تعبیری آغاز نموده و در آن سبک بدون تقلید از هیچ یک از نقاشان کاریکاتور مشخصی به تلاش خود ادامه دادم. این امر شامل هنرمند محمد الزواوی نیز می‌شود که با وجود پیگیری آثار و اخبار مربوط به او، هیچگاه الهامی از کارهایش دریافت نکرده‌ام. در رابطه با استفاده از علامت 'ایکس' بر روی چهره‌ها که به عنوان یک ویژگی بارز در نقاشی‌های من ظاهر می‌شود، هنگام پرداختن به مسائل اجتماعی که در آن رنج و آلام مردم به شدت نمایان است، این نشانه را می‌افزایم. دلیل این کار این است که با هر تلاشی برای نقاشی کردن چهره‌های آکنده از رنج، احساس می‌کنم نمی‌توانم به طور کامل آن را بیان کنم.»
فاطمه الورفلی در ارتباط با مشارکت در نمایشگاه‌ها به همراه آثار نقاشی خود یا برپایی نمایشگاهی اختصاصی، تصریح کرد: «پیشتر، اندیشه برگزاری نمایشگاه مطرح نبود، اما اخیراً پیشنهاد شده است که در یکی از نمایشگاه‌ها با نقاشی‌هایم حضور یابم یا با حمایت یک خبرگزاری، نمایشگاهی شخصی را برپا کنم. این ایده نظر مرا به خود جلب کرد، به ویژه با توجه به اینکه من دارای مجموعه‌ای کافی از نقاشی‌ها هستم که تاکنون در هیچ نمایشگاهی عرضه نشده‌اند. این اقدام به عنوان نخستین گام برای یک زن نقاش کاریکاتور در لیبی تلقی می‌شود. من قصد دارم این افتخار را به دستاوردهای قبلی‌ام از جمله اولین روزنامه کاریکاتور و اولین پایان‌نامه کارشناسی ارشد که به مطالعه نشانه‌شناسی گفتمان کاریکاتور در روزنامه‌های لیبی می‌پردازد، بیافزایم.»
فاطمه الورفلی در مراحل اولیه و با قدم‌های استوار خود در عرصه کاریکاتور، که هم مایه خنده و هم برانگیزنده احساسات است، حضور دارد. او هنوز به سطحی از جسارت برای به چالش کشیدن نظام‌ها دست نیافته است؛ با این حال، از پیش تجربه خلق نقاشی‌هایی از برخی شخصیت‌های معروف در کشور را داشته است. با وجود این، بر اساس بیانات خود، تصمیم گرفته است که آنها را نگه دارد و از انتشارشان خودداری ورزد.