هفت‌سین سفره‌ای است، که ایرانیان  در ایام نوروزبرپا می‌کنند تا خانواده‌ها در لحظەی تحویل سال  به دور این سفره جمع شوند. عناصری که روی این سفره گذاشته می‌شود هفت نوع است که پیام نمادینی از فرهنگ مردم هر منطقه را می‌رساند.

 

سارا ارومیه

سفره هفت‌سین از جلوه‌های اصیل نوروز به‌ویژه در میان خانواده‌های ایرانی‌است، که در سال‌های اخیر در بین اکثریت ملت‌های غیر فارس در ایران نیز این سفره در ایام نوروز مرسوم است.

هفت‌سین مجموعه‌ای از هفت عنصر نمادین است که نام آنها با حرف ''سین'' شروع می‌شود، این سفره از گردهم آوردن سیب، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سکه، سمنو و سبزه که از رویاندن دانه‌های گندم و غلات دیگر بوجود آمده است.

برای تکمیل مفاهیم روحانی و نمادین سین‌ها در سفره، آینه، کتاب، شمعدان، تخم مرغ رنگی، ماهی قرمز، گل، شیرینی و نظایر آن که بنا به عرف و سنت و اعتقاد مردمان مختلف روی سفره هفت‌سین جای می‌گیرند. سفره هفت‌سین معمولا تا پایان نوروز برپاست، دواقع بیشتر مردم در روز سیزدهم نوروز، سبزه را به آب سپرده و سفره را جمع می‌کنند.

 

پیشینەی سفرەی هفت‌سین

بنا بر اطلاعات دانشنامه ایرانیکا تاریخچه این رسم مبهم است و ''هفت‌سین'' احتمالاً رسم کهنی نیست. در یک دوبیتی که به طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می‌کند:

 ''روز نوروز در زمان کیان

 می‌نهادند مردم ایران

شهد و شیر و شراب و شکر ناب

شمع و شمشاد و شایه اندر خوان''

هفت شین توسط بعضی ایرانیان تا به امروز مرسوم است، معتقدند شراب به دلیل باورهای اسلامی‌، جایش را به سرکه داده است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده‌است.

 این نظریه به دلیل کاربرد نام عربی اجزا و حذف سمنو، رد شدە است. در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به هفت ''سینی'' ربط داده‌اند، یا اصل آن را ''هفت میم'' دانسته‌اند، یا آن را از ریشهٔ ''هفت‌چین'' به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند.

اما جدا از یک مورد اشاره مبهم و مشکوک به این سفره در منبعی منتسب به دوره صفوی، از هفت‌سین حتی در نوشته‌های مورخین و سیاحان قرن نوزدهم میلادی هم اثر چندانی نیست. تنها هاینریش بروگش که در ۱۸۶۰ میلادی از تهران بازدید کرده است، می‌نویسد که ایرانیان برای نوروز گل‌هایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.

 

مفهوم نمادین اجزای سفرەی هفت‌سین

به شکل تاریخی، هر چیزی در این سفره می‌تواند نمادی از آرزوهای سال نو باشد، آرزوهایی همچون سلامتی، باروری، بردباری، برکت، پیروزی، خردورزی و مواردی دیگر، انداختن سفره‌ای ویژه برای نوروز، در بخش‌هایی از ایران  و همچنین کشورهایی چون افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ارمنستان، آذربایجان و در بخش‌هایی از روسیه  مرسوم است، سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.

 

مفهوم عناصری که با ''ش'' آغاز می‌شدند (شیر به نشانەی وهومن، سپند و بیدمشک به نشانەی سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانەی آناهیتا، و …). مثلاً سمنو را که تقویت کننده قوای جنسی شمرده می‌شده تنها به این دلیل نباید نماد آناهیتا دانست، بلکه می‌توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیه سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند. در تغییرات جدیدتر آیین سمنوپزان، سمنو به فاطمه زهرا دخترپیامبر اسلام  تقدیم می‌شود که نه تنها جایگزین ایزدبانوهای زن در آیین‌های شیعی است، بلکه حتی در نام ''زهرا''به سیاره ناهید که نماد دیگری از آناهیتاست اشاره دارد.

سیر

سیر، نماد اهورامزدا است و نماد مبارزه با زشتی و پلشتی است، همچنین نماد زدودن چشم زخم است که باید حتما بر سر سفره نهاده شود. به اعتقاد زرتشتیان بوی سیر دیوان را می‌گریزاند، زرتشتیان سیر را با تکه‌های نان که در آن ترید کرده‌اند، در مراسم پرسه با سداب به کار می‌برند و بر سر سفره نیایش می‌گذارند.

پوست سیر را هرگز در جایی نمی‌گذارند زیرا معتقدند از سحر هم بدتر است، به همین جهت برای کندن پوست آن ابتدا سیر را در آب می‌خیسانند و بعد پوستش را می‌کنند، هم چنین معتقدند اگر پوست سیر را با پیاز گلپر و اسفند در خانه بسوزانند، به خصوص در صبح روز پنجشنبه، بویش، خانه را پاک می‌کند.

 

سبزه

سبزه نماد فرشته اردیبهشت و آب های پاک است، سبزه از اجزای اصلی سفره شمرده می‌شود و معمولا از گندم، یونجه، ماش یا عدس سبزشده که ممکن است بر کوزه سبز کنند. در ایران باستان رسم بر این بود که ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان ۱۲ ستون از خشت خام برپا می‌ساختند و بر هرکدام یک نوع غله می‌کاشتند و معتقد بودند اگر سبزه‌ها خوب بروید سال پر برکتی است.

 

سیب

سیب، نماد فرشته سپندارمزد (فرشته زن) و بارداری و پرستاری است، سیب را مادر یا پدربزرگ خانواده بر سفره هفت‌سین می‌چیند.

 

سمنو

سمنو از جوانه‌های تازه رسیده گندم تهیه می‌شود، سمنو، نماد فرشته شهریور، خواربار، زایش گیاهی و بارور شدن گیاهان، فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.

 

سنجد

سنجد، نماد فرشته خرداد و دلبستگی است، سنجد که عطر برگ و شکوفه‌های آن محرک عشق و مهر است و از مقدمات اصلی زایندگی به شمار می‌آید، باید بر سر خوان نوروزی نمایان باشد. وجود سنجد در سفره نوروزی انگیزه زایش کیهانی است.

 

سرکه

سرکه، نماد فرشته مرداد، جاودانگی و صبر است.

 

سماق

سماق، نماد فرشته بهمن، باران، عشق مهر و پیوند دلها است که بر سر سفره هفت‌سین نهاده می‌شود.

 

سایر اجزای سفره

در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می گیرند که معمولا به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت است مانند سکه. از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ فردوسی، شمعدان در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است، تخم مرغ رنگی، میوه، گل، شیرینی، آجیل، نان، شیر، ماست، پنیر، گلاب، عسل، شکر، تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا اناریا ترنج یا سایر مرکبات، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد).

مفهوم برخی از این اجزا به شرح زیر است:

قرآن

گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.

 

آینه

نماد جهان بی‌پایان و بارگاه خداوندی است.

 

ماهی قرمز

ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و در کمتر از ۱ قرن پیش در کنار سفره هفت سین جای گرفته است، پیشترانار و یا سیب سرخ را بر آب قرار می‌دادند.

 

تخم مرغ رنگ شده

نماد رنگارنگی نژادهای مختلف بشری و تأکید بر این که بنی‌آدم اعضای یکدیگرند.

 

شمع

به تعداد اعضای خانواده برای آرزوی شادی و روشنایی زندگی آنهاست، شعله افروخته نماد روشنایی جاودانه است.

 

جامی پر از آب با چند قطره گلاب

نماد تازگی و نماد باروری و وجود زندگی. چند برگ نارنج به نماد آرزوی سرسبزی روی آب شناور است. وجود نارنج شناور در آب، نماد شناوری زمین در کیان است.

 

کوزه‌ای پر از آب

نماد درخواست باران و فراوانی آب است.

 

سفره هفت میم شیراز درکنار سفره هفت سین

سفره هفت میم یکی از سنت های کهن شیراز است که در کنار سفره هفت سین در شیراز پهن می‌شود و گفته می‌شود که اصل آن از بوشهر برخاسته است که چون در گذشته بوشهر جزئی از استان فارس بوده است این آئین در اکثر شهرهای استان فارس و مخصوصا شیراز برپا می‌گردیده است و هفت میم آن عبارتند از : مرغ – ماهی – میگو – ماست – مویز – مسقطی و مدنی یا (لیمو شیرین).